Kristallografiya va mineralogiya

 
1.3. Eritmalardan kristallarni hosil bo‘lishi 
Kristallarni eritmada shakllana boshlashi uchun shu muhitda (muayyan 
harorat va bosimda) o‘sha eritma o‘ta to‘yingan bo‘lishi kerak. Ma’lumki 100 sm
3
hajm birligidagi suyuqlikni (erituvchini) to‘yintirish uchun eritilishi zarur bo‘lgan 
modda miqdori o‘sha moddaning eruvchanligi deyiladi va bu miqdor asosan 
haroratga (bosim deyarli ta’sir ko‘rsatmaydi) bog‘liq ravishda o‘zgaradi. Harorat 
ko‘tarilishi bilan u ko‘pincha ortib boradi, ba’zan esa kamayishi ham mumkin 
(Masalan: Na
2
CO
3
, NaF va hokazo).
Masalan, achchiq tosh 40º gacha isitilgan 100sm
3
chuvda 30,92 g miqdorda 
eriydi, eritmaning temperaturasi 20º gacha sovitilar ekan, o‘ta to‘yingan eritmaga 
aylanadi. Chunki bu temperaturada achchiq toshning 15,13 g miqdorida erishi 
mumkin edi. Demak, temperaturasi pasaytirilgan eritmada 15,79 g. ortiqcha erigan 
modda bor. Bu ortiqcha erigan modda ma’lum paytgacha eritmadan cho‘kmagan 
holda saqlanishi, keyinchalik vaqt o‘tishi bilan kristall “kurtakchalar” hosil qilib, 
birmuncha yiriklashgandan so‘ng cho‘kishi mumkin. (1.1-jadval) 
Tayyorlangan to‘yingan eritma o‘sha temperaturada vaqt o‘tishi bilan 
erituvchining bug‘lanishi natijasida o‘ta to‘yingan eritmaga aylanadi. Bunda 
erituvchining o‘zi bug‘lanib kamayadi, erigan modda esa bug‘lanmaydi va deyarli 
kamaymaydi. 
To‘yingan eritmadagi yaxshi eruvchan moddalar orasidagi borayotgan 
kimyoviy reaksiyalar natijasida qiyin eruvchi modda hosil bo‘lar ekan, bu eritma 
shu qiyin eruvchi modda uchun o‘ta to‘yingan eritma bo‘lib qoladi. Masalan 
K
2
SO
4
bilan BaCl
2
kabi yaxshi eruvchan tuzlar eritmasi bir-biriga qo‘shilar ekan 
2KCL bilan BaSO
4
hosil bo‘ladi. BaSO
4 
qiyin eruvchan tuz bo‘lganligi uchun u 
eritmadan kristallar holida cho‘kadi. 
To‘yinmagan eritmalardan kristallar hosil bo‘lmaydi, aksincha Shunday 
eritmaga tushirilgan kristallarning o‘zi erib ketadi.

---

10 
To‘yingan eritmada kristall hosil bo‘lib cho‘kmaydi ham, erimaydi ham. 
Tabiatda ham, sanoatda ham o‘ta to‘yingan eritmalardan juda ko‘p 
kristallangan moddalar hosil bo‘ladi. Masalan, osh tuzi qatlamlari, qalay tuzi, 
glauber tuzi va boshqalar tabiiy shur suvli ko‘llarda cho‘kadi. 
1.1-jadval 
Tuzlarning eruvchanligi 
(100 sm
3
 suvda gramm hisobida berilgan) 
Tuzlarning 
nomi 
Harorat 
0
0 
10
0
20
0
30
0
40
0
Alyuminiy-
kaliyli 
achchiqtosh 
3,90 
9,52 
15,13 
22,01 
30,92 
Mis 
kuporosi 
(to‘tiyo) 
31,61 
36,95 
42,31 
48,81 
56,90 
Magniy 
sul’fat 
76,9 
96,5 
119,5 
146,3 
179,5 
Natriyli 
selitra 
73,0 
80,6 
88,5 
96,6 
104,9