Ku sh ak ova., Abduvaxqbqv a. Stratigrafiya asoslari 0 ‘quv qo‘llanma Toshkent 2020

E p ib a tia l- shelf hududidagi chuqurligi 200 m dan 500 m gacha 
b o ig a n zona, dengiz havzasida katta maydonlarda uzluksiz emas, 
balki laxtak holda (sporadik) joylashgan b o iad i. M ayda terrigen va 
pelagik cho‘kmalar (gemipelagik il hosilalari) aralashmasi, xuddi 
shuningdek, dengiz tubi faunasi tarkibining uncha boy emasligi va 
ularning nisbatan teranlikda yashashi tavsiflanayotgan psevdoabissal 
zona uchun xarakterli b o ig a n xususiyatlardir. Bulardan tashqari, 
mollyuskalar va dengiz tubida yashovchi boshqa organizmlar 
chig‘anoqlarining yupqaligi, planktonli foramineferalar va boshqa 
organizmlar chig‘anoqlarining cho‘km alar tarkibida b o iis h i kabi 
xossalar ham psevdoabissal zonada kuzatiladi.
Batial - materikning suv ostidagi yonbag‘rining 200(500) m dan 
3000 m gacha b o ig a n chuqurlik zonasidir. Ushbu zonaning faunasi

---

turlari nisbatan xilma xil emas va dengizning o ‘ziga xos jonivorlari 
vakillaridan iborat. Batial zonaning yuqori chegarasi fauna 
turlarining almashinishi bilan belgilanadi. Batial yotqiziqlar tarkibi 
mayda zarrali ekanligi bilan ajralib turadi, bir tekis tarqalgan organik 
modda yoki pirit hisobiga il hosilalari aksariyat hollarda qora rangda 
b o iad i. Ushbu zonada ba’zan cho‘km alaming denudatsiyasi va bir 
joydan ikkinchi joyg a ko‘chirilishi hamda loyqa oqimlam ing ish 
faoliyati kuzatiladi.
A bissal - okean tubining 3000 m dan 6000 m gacha b o ig an
teranlik zonasidir. Ushbu zonada kuzatiluvchi dengiz jonivorlari 
asosan okean teranliklarida yashovchi b o iib , endemik xarakterga 
egadir. 
M azkur 
jonivorlar 
vakillari 
ko‘proq 
ignatanlilar, 
chuvalchanglar va bo‘g ‘im oyoqlilardir. Abissal yotqiziqlar turli 
illardan va loyqa oqimlam ing cho‘kmalaridan iborat. Foraminiferali
il yotqiziqlar 3000 - 4500 m chuqurlikda to ‘planadi va planktonli 
foraminiferalar, 
pteropodalar, 
b a’zan 
kokkolitoforidlar 
chig‘anoqlaridan 
tarkib topgan 
b o ia d i 
va 
gilli 
materiallar 
q o‘shimchasiga ega. Kremniyli (radiolyariyli va diatomitli) illar 
4500 m dan ham katta chuqurliklarda tarqalgandir. Xuddi shu 
chuqurliklarda marganets va temirning yuqori miqdorlariga ega o ‘ta 
yupqa qalinlikdagi qizil rangli gil yotqiziqlari hosil b o iad i.
Loyqa oqimlam ing cho‘kma!ari kontinental qiyaliklaming 
etaklarida va ehtimol, o ‘ta teranlik jeloblarida (novlarida) to ‘planishi 
mumkin. Yotqiziqlarning gradatsiali qatlamlanishi (ya’ni, terrigen 
yotqiziqlar 
bo iaklarining
o ich am lari 
kesmaning 
quyisidan 
yuqorisiga tomon kichrayib boruvchi cho‘kmalar pachkasining 
almashinib 
turishi), 
qatlamlar 
pachkasi 
kesmasida 
bunday 
qatlamlanishning qaytarilib turishi, zichlashgan gillar boiaklarining 
va suv osti k o‘chkilari izlarining mavjudligi mazkur yotqiziqlar 
uchun xosdir.
Batial va abissal zonalar yotqiziqlari turli yoshdagi geologik 
hosilalar orasida nisbatan keng tarqalganlari hisoblanadi biroq, 
ularning 
qanday 
chuqurliklarda 
hosil 
boiganligini 
aniqlash 
anchagina mushkul ishdir. Shuning uchun ham ushbu muammoni 
hal qilish mobaynida barcha litologik va bionomik belgilar 
kompleksini, tog‘ jinslarining makondagi holatini va ularning shu 
yoshdagi boshqa genetik tipga mansub hosilalar bilan nisbatini
42

---

hisobga olish lozim bo‘ladi. Flish yotqiziqlarning loyqa oqimlar 
faoliyati bilan bog‘liq holda hosil bo ‘lganligi taxmin qilinadi.
Ushbu tipdagi zamonaviy yotqiziqlar uchun dengiz tubi 
jonivorlari qoldiqlarining umuman uchratilmasligi hamda plankton 
va 
nekton 
organizmlar 
qoldiqlarining 
mavjudligi 
xosdir. 
Paleontologik belgilar bo‘yicha teran chuqurliklar yotqiziqlarini 
ajratishda juda ehtiyotkorlik bilan yondoshish lozim, dengiz tubi 
jonivorlari qoldiqlarining mavjud emasligi butunlay boshqa sabablar 
tufayli 
bo‘lishi 
ham 
mumkin. 
(Tosh 
qotgan 
organizmlar 
qoldiqlarining mavjud emasligi yoki “soqov qatlamlar” b o iim ig a
qaralsin).