Ku sh ak ova., Abduvaxqbqv a. Stratigrafiya asoslari 0 ‘quv qo‘llanma Toshkent 2020

Dengiz yotqiziqlari
Dengiz havzalari yotqiziqlarining fatsial tahlili mazkur dengizlar 
hukm surgan hududlar chegarasini belgilashga, yana shuniningdek, 
bionomik zonalarni aniqlashga imkon beradi. Q irg‘oq ch izig in i 
ko ‘rsatib turuvchi litoral zona chegarasini aniqlash muhim ahamiyat 
kasb etadi. Quyida zamonaviy dengiz havzalaridagi bionomik 
zonalarning eng xarakterli belgilari tavsifi keltirilmoqda. Ularni 
bilish qadimgi geologik o ‘tmishda mavjud bo ‘lgan sedimentogenez 
havzalaridagi bionomik zonalarni aktualizm usuli bilan aniqlashga 
imkon beradi.
Litoral - dengizning suv bosishi va suv qaytishi sathlari 
oraligidagi zona. Organizmlarning o ‘ziga xos kompleksi bo‘yicha 
litoral zonasi ekvatorga yaqin kengliklar dengizlarida yaxshi 
ifodalangan. Ushbu zonaning vertikal qalinligi 16 metr maksimal 
k o ‘rsatkichga ega, gorizontal kengligining eng katta ko‘rsatkichisi 
esa dastlabki km lardir, litoralning o ‘rtacha kengligi 10-15 m 
oralig‘ida. C ho‘kmalarning akkumulyatsiyasi (to‘planishi) yuz 
beruvchi ushbu zonada o'sim liklar yaxshi rivojlangan bo‘ladi.
Vaqti-vaqti bilan suv qaytishi va dengiz tubining ochilib qolishi, 
suvning qattiq to ‘lqinlanishi, suvning butun vertikal qalinligi 
b o‘yicha y o ru g iik n i yaxshi o ‘tkazishi, cho‘kma xilining turli- 
tumanligi kabi xususiyatlar litoral zonaga xosdir va zona 
xususiyatlarining namoyon bo ‘lishi qirg‘oq bo‘yi quruqligining 
relyefiga va iqlimiga bogiiqdir.
Zonadagi g ‘o ‘lak toshlar (galechniklar) qatlami am alda “soqov” 
b o ia d i va epikontinental dengizlar qirg‘oqlari bo‘ylab kam 
kuzatiladi. Q irg‘oq-to‘lqin (priboy) zonasida rivojlangan qumlar 
qiya 
qatlamlanganligi, 
singan 
va 
silliqlangan 
chig‘anoqlar 
to ‘planganligi, 
aksariyat 
hollarda 
katta 
qalinligi 
va 
il 
qatlamchaiarining y o ‘qligi bilan xarakterlanadi. II qatlamchalarining 
hosil b o im aslig i yemirilish materiallarining doimo qayta-qayta 
yuvilib turishi bilan belgilanadi.
Qirg‘oqda toiqinlarn ing kelib urilishidan himoya qilingan 
joylarda hosil b o ig a n gil qatlamlari kichik qalinlikka ega, yaxshi
38

---

saralanmagandir (qum va graviy donalari uchrab turadi), odatda 
butumlashgan bo‘ladi. Gil qatlami ichida gil g ‘o ‘laktoshlari 
(“okatbishi”) uchrashi mumkin, cho‘kma yuzida esa yom g‘ir 
tomchilari 
izlari, turli jonivorlar, 
shu jumladan, quruqlikda 
yashovchi, sudralib yuruvchi jonzotlarning izlari, qurish darzliklari 
va ko‘pburchaklari kuzatiladi.
Biogen y o ‘l bilan hosil b o ig a n ohaktoshlar ham litoral uchun 
xosdir. Foraminiferali ohaktoshlar yirik bentos formali dengiz 
jonivorlari chig‘anoqlaridan tarkib topgan. Chig‘anoqli ohaktoshlar 
esa turi chig‘anoqlarning to ‘lqin kuchi ta’sirida sinishidan hosil 
b o ‘lgan parchalaridan tarkib topgan. Koralli, mshankali va suv 
o ‘tlaridan hosil bo ‘lgan ohaktoshlar uncha chuqur bo‘lmagan va 
suvning to ‘lqinlanishi jadal kechadigan sayozliklarda qirg‘oq 
riflarini hosil qiladi.
Litoralning bionomik belgilaridan biri cho‘kma tarkibida dengiz 
jonivorlari bilan birga quruqlikda yashovchi hayvonlar suyaklarining 
ham saqlanib qolishidir. Bundan tashqari ushbu zona uchun singan 
va silliqlangan chig‘anoqlar, qumlar, graviy bo‘laklari va g ‘o ‘lak 
toshlardan iborat qirg‘oq vallari, yana shuningdek, suv havzasi 
qirg‘og‘iga parallel holda hamda bir tartibli joylashgan chig‘anoqlar 
va organizmlarning turli qoldiqlarini qamragan yuvilish valiklari 
ham xosdir.
Litoralda yashovchi dengiz jonivorlarining hayot faoliyatlari 
izlari litoral zonasi cho‘kmasida go‘yoki muhrlanib qoladi. Bular 
qumni o ‘yib kiruvchi dengiz qisqichbaqalari, turli chuvalchanglar, 
ikkitabaqalilar va qulfsiz braxiopodalar, toshteshar ikkitabaqalilar 
kabilaming 
uyalari, 
quruqlikda 
yashovchi 
umurtqalilar 
va 
qushlam ing yumshoq gruntda qoldirgan izlaridir. Y olg‘iz yashovchi 
qisqichbaqalar uchun boshpana bo‘lib xizm at qiluvchi gastropodalar 
chig‘anoqlarining m a’lum bir joylari ishqalanishdan siyqalangan 
b o ‘ladi.
Litoral zona organik dunyosi havza qirg‘o g ‘ining to ‘lqin 
urilishiga chidamliligi va grunt holatiga bog‘liq. Litoralning qoyali 
q irg‘oqlari m o‘ylovli qisqichbaqalar bilan, yana shuningdek, 
gastropodalar, krablar, polixetlar, dengiz toshbaqalari, assidiyalar, 
foraminiferalar, yashil, qo‘n g ‘ir va qizil suv o ‘tlari (aksariyati 
karbonat angidrid ajratuvchi), korailar, gubkalar va mshankalar bilan

---

qoplangan b o iad i. Kovakichlilar, gubkalar va mshankalar zonaning 
quyi qismida yashaydi va rif qoyalari hosil qilishda qatnashadi. 
Qumli va 
il-qumli 
litoralning organik 
formalari 
anchagina 
kambag‘al, bu narsa, ayniqsa, to iq in urib turuvchi plyajlarda yaqqol 
ko‘rinadi, chunki bu yerlarda asosan yuksak qisqichbaqasimonlar, 
chuvalchanglar, gastropodalar va ikkitabaqalilargina kuzatiladi. 
T o iq in la r sust urib turuvchi uchastkalarda organik dunyo yuqorida 
sanab o ‘tilgan guruhlar bilan ifodalangan, biroq biroz ko‘proq 
miqdorlarda uchraydi, bunday joylarda suv o ‘tlari paydo b o ia
boshlaydi. Baliqlar esa litoralning deyarli barcha uchastkalarida 
yashaydi.