Ku sh ak ova., Abduvaxqbqv a. Stratigrafiya asoslari 0 ‘quv qo‘llanma Toshkent 2020

Sovu q d en gizlar
uchun har xil oilalarga mansub turlar 
vakillarining xilm a xilligi yuqori bo ‘lgani holida alohida tur 
tarkibining 
nisbatan 
kam bag‘alligi, 
dengiz 
tubi 
jonivorlari 
chig‘anoqlarining yupqa devorga egaligi va kuchsiz rivojlanganligi
52

---

xosdir. Bunday dengizlar suvining kalsiy karbonatga to ‘yinganligi 
kuzatiladi, buning oqibatida jonivorlarning qattiq karbonatli skeletlar 
hosil qilish qobiliyatlari susayadi. Bundan tashqari, plankton 
jonivorlar orasida kremniyli qobiqqa ega bir hujayrali diatomli suv 
o ‘tlarining serobligi, radiolyariylar oilasi va turi tarkibi ancha 
kambag‘alligi kuzatiladi.
Iliq suvli havzalarda ham va sovuq suvli dengizlarda ham 
yashovchi suyakli jonivorlarning tosh qotgan qoldiqlari bir vaqtning 
o ‘zida va birgalikda uchrashi qadimgi dengizlarning yuza suvlarida 
harorat yuqori bo‘lgani holida cho‘kma cho‘kish jarayoni mazkur 
dengizlarning teran chuqurliklarida ro‘y berganligidan darak beradi.
Dengiz oqimlari yo‘nalishlarini aniqlash. Dengiz tubida hukm 
suruvchi oqimlar o ‘lgan jonivorlar chig‘anoqlarining dengiz tubida 
tartibli 
yotqizilishini 
ta’min 
etadi. 
Agar 
kosasimon 
yoki 
taqsimchasimon, qavariq-botiqli chig‘anoqli dengiz tubida qabariq 
tomoni bilan yotsa, unda chig‘anoqning qalin tomoni oqimga qarshi 
y o ‘nalgan bo ‘ladi. C hig‘anoqlarning bo‘rtgan joylari mavjud bo‘lsa, 
mazkur bo ‘rtm alar ham odatda doimo oqimga qarshi yo‘nalgan 
bo ‘ladi. Silindrsimon yoki cho‘zinchoq konussimon shaklga ega 
jonivorlar (ortotseratitlar, tentakulitlar, belemnitlar va ba’zi boshqa 
jonivorlarning 
chig‘anoqlari) tashilish 
paytida 
havza tubiga 
ishqalanmasa, asos qismi (ingichka tomoni) bilan oqimga qarshi 
holda, agar dengiz tubida yumalab harakatlansa, y a’ni tashilsa, asos 
qismi bilan oqim y o ‘nalishida yotib qoladi. Havzaning nisbatan katta 
chuqurliklarida (chuqur shelf zonasida) dengiz tubi oqimlari o ‘z 
y o ‘nalishlarini uzoq vaqt saqlab qoladi. Bunday oqimlarning 
mavjudligini ketma-ket keluvchi qatlamlardagi chig‘anoqlarning bir 
;Xil y o ‘nalganligi ko‘rsatib turadi, havzaning sayoz zonalarida esa 
suv oqimlari o ‘z y o ‘nalishlarini tez-tez o ‘zgartirib turadi va buning 
oqibatida, 
ikkita ketma-ket yotuvchi 
qatlamlarda qamralgan 
chig‘anoqlar turlicha y o ‘nalgan bo‘lishi mumkin.
Qadimgi quruqlikni tiklash. Ushbu jarayonda, avvalo, yuvilish 
(turlicha xarakterdagi 
material laming ham doimiy va ham 
vaqtinchalik yuvilish oblastlari) va akkumulyatsiya (to‘p!anish) 
oblastlari aniqlanadi. Relyefhing aniqlanishi, qadimgi daryolarning 
joylashishi, ularning oqim y o ‘nalishlari va dengizga quyilish joylari 
(deltasi), ko‘l va botqoqliklarning holati, shamol y o ‘nalishi, iqlimiy
53

---

zonallik va yana shunga o ‘xshash omillarni aniqlash quruqlikni 
tavsiflashdagi asosiy ko‘rsatkichlardir.