Kudaybergenov k. K. Funksional analizdan misol va masalalar
§ 4.1. Chiziqli fazolar va chiziqli funksionallar
Download 1.55 Mb. Pdf ko'rish
|
§ 4.1. Chiziqli fazolar va chiziqli funksionallar
107 ∀ α, β ∈ K va ∀ x, y ∈ E uchun: 5. α(βx) = (αβx); 6. α(x + y) = αx + αy; 7. (α + β)x = αx + βx; 8. 1 · x = x. Ushbu shartlarning barchasini qanoatlantruvchi E to‘plami K may- don ustida chiziqli yoki vektor fazo deb ataladi. Chiziqli fazo element- larini vektorlar yoki nuqtalar deb ataymiz. Agar K = R (R barcha haqiqiy sonlar maydoni) yoki K = C (C barcha kompleks sonlar may- doni) bo‘lsa, u holda E, mos ravishda, haqiqiy yoki kompleks chiziqli fazo deb ataladi. 3. R to‘plami sonlarni qo‘shish va ko‘paytirish amallariga nisbatan chiziqli fazo bo‘ladi. 4. R n fazoda qo‘shish va songa ko‘paytirish amallarini (x 1 , x 2 , . . . , x n ) + (y 1 , y 2 , . . . , y n ) = (x 1 + y 1 , x 2 + y 2 , . . . , x n + y n ), α(x 1 , x 2 , . . . , x n ) = (αx 1 , αx 2 , . . . , αx n ) ko‘rinishda aniqlasak, bu to‘plam chiziqli fazo bo‘ladi. Bu fazo n- o‘lchamli arifmetik fazo deyiladi. Ta’rif. X va Y lar K ustida chiziqli fazolar bo‘lsin. O‘zaro bir qiymatli Φ : X → Y akslantirish Φ(x + y) = Φ(x) + Φ(y), x, y ∈ X; Φ(αx) = αΦ(x), x, y ∈ X, α ∈ K shartlarni qanoatlantirsa, u holda X va Y fazolar o‘zaro izomorf fazolar deyiladi. Misol uchun, n o‘lchamli R n haqiqiy arifmetik fazosi bilan darajalari n−1 dan katta bo‘lmagan barcha haqiqiy koeffitsientli ko‘phadlar fazosi izomorf fazolar bo‘ladi, bunda izomorfizm (a 1 , a 2 , . . . , a n ) 7→ a 1 + a 2 t + . . . + a n t n−1 qoida orqali o‘rnatilishi mumkin. L chiziqli fazoning x 1 , x 2 , . . . , x n elementlari berilganda, kamida bit- tasi noldan farqli bo‘lgan α 1 , α 2 , . . . , α n sonlari mavjud bo‘lib, α 1 x 1 + α 2 x 2 + . . . + α n x n = 0 tengligi o‘rinli bo‘lsa, u holda x 1 , x 2 , . . . , x n lar chiziqli bog‘liq elementlar deyiladi. Agar α 1 x 1 +α 2 x 2 +. . .+α n x n = 0 tengligidan α 1 = α 2 = . . . = 108 IV. Normalangan fazolar α n = 0 tengligi kelib chiqsa, u holda x 1 , , x 2 , . . . , x n elementlar chiziqli erkli elementlar deb ataladi. L chiziqli fazo elementlarining x, y, . . . cheksiz sistemasining ixtiyoriy chekli qism sistemasi chiziqli erkli bo‘lsa, u holda berilgan sistema chiz- iqli erkli deb ataladi. Agar L fazosida n sondagi chiziqli erkli elementlar topilib, n + 1 sondagi ixtiyoriy elementlari chiziqli bog‘liq bo‘lsa, u holda L fazosi n-o‘lchamli deyiladi. Agar L da ixtiyoriy sondagi chiziqli erkli element- larni topish mumkin bo‘lsa, u holda L cheksiz o‘lchamli fazo deb ataladi. n-o‘lchamli L fazoning n sondagi ixtiyoriy chiziqli erkli elementlarining sistemasini, bu fazoning bazisi deb ataladi. L 0 to‘plam L chiziqli fazoning qism to‘plami bo‘lsin. Agar ixtiyoriy x, y ∈ L 0 va ixtiyoriy α, β ∈ K sonlar uchun αx + βy ∈ L 0 bo‘lsa, u holda L 0 to‘plam L ning qism fazosi deb ataladi. L chiziqli fazo bo‘lib, θ uning nol elementi bo‘lsin. Faqat nol ele- mentdan iborat {θ} to‘plam L ning eng kichik qism fazosi bo‘ladi. Bu fazoni nol qism fazo deb ataymiz. Shu bilan birga, L ni ham o‘zining qism fazosi sifatida qarash mumkin. Bu ikki qism fazolar L ning xosmas qism fazolari deyiladi, boshqa qism fazolar xos deb ataladi. Qism fazolarning xohlagan sistemasining kesishmasi qism fazo bo‘ladi. Haqiqatan, {A γ : γ ∈ I} (I ixtiyoriy to‘plam) sistema L chiziqli fazosining qism fazolari sistemasi bo‘lsin. Ixtyoriy x, y ∈ T γ A γ elementlar va ixtiyoriy α, β sonlar uchun αx+βy ∈ A γ , ∀ γ ∈ I muno- sabati o‘rinli. U holda αx + βy ∈ T γ A γ munosabati ham o‘rinli, ya’ni T γ A γ to‘plam qism fazo bo‘ladi. L chiziqli fazoda biror bo‘sh bo‘lmagan S to‘plam berilgan bo‘lsin. S to‘plamni o‘z ichiga olgan eng kichik qism fazo, S to‘plamning chi- ziqli qobig‘i deyiladi va u odatda L (S) ko‘rinishda belgilanadi. L (S) fazosi S ni o‘z ichiga oluvchi barcha qism fazolarning kesishmasidan iborat bo‘ladi. Boshqacha aytganda, L (S) fazosi quyidagi ko‘rinishdagi elementlardan iborat: x = n X i=1 α i a i , bunda α i ∈ K, a i ∈ S, 1 ≤ i ≤ n, n ∈ N. 5. L chiziqli fazo bo‘lib, x uning noldan farqli elementi bo‘lsin. {λx : λ ∈ K} elementlar to‘plami bir o‘lchamli qism fazo bo‘ladi. Agar L ning o‘lchami birdan katta bo‘lsa, u holda {λx : λ ∈ K} 6= L. 6. [a, b] segmentda aniqlangan barcha ko‘phadlar to‘plamini P [a, b] § 4.1. Chiziqli fazolar va chiziqli funksionallar 109 ko‘rinishda belgilasak, u holda bu to‘plam C[a, b] ning qism fazosi bo‘ladi. 7. ` 2 , c 0 , c, m, R ∞ to‘plamlarning barchasi chiziqli fazo bo‘lib, har biri o‘zidan keyingisining qism fazosi bo‘ladi. L chiziqli fazo bo‘lib, L 0 uning biror qism fazosi bo‘lsin. Agar x, y ∈ L elmentlarning ayirmasi L 0 fazosiga tegishli bo‘lsa, u holda bu elementlarni ekvivalent deb ataymiz. Ekvivalentlik munosabat ref- leksiv, simmetrik va tranzitiv bo‘lgani uchun, u L ni o‘zaro kesishmay- digan sinflarga ajratadi. Bunday sinflar to‘plami L ning L 0 bo‘yicha faktor fazosi deb ataladi va L/L 0 ko‘rinishda belgilanadi. ξ va η sinflar L/L 0 faktor fazoning elementlari, hamda x ∈ ξ va y ∈ η bo‘lsin. ξ va η sinflarning yig‘indisi deb, x + y elementini o‘z ichiga oluvchi ν sinf- ga aytiladi; ξ sinf va α son ko‘paytmasi deb, α x elementini o‘z ichiga oluvchi sinfga aytamiz. Bu amallar natijasi x va y lar o‘rniga xohlagan boshqa x 0 ∈ ξ va y 0 ∈ η elementlarni olganda ham o‘zgarmaydi. Shun- day qilib, L/L 0 faktor fazosida qo‘shish va skalyar songa ko‘paytirish amallari aniqlanadi. Bu amallar chiziqli fazo tarifidagi barcha shart- larni qanoatlantiradi. Shu sababli, har bir L/L 0 faktor fazo chiziqli fazo bo‘ladi. Agar L chiziqli fazo n-o‘lchamli bo‘lib, uning L 0 qism fazosi k- o‘lchamli bo‘lsa, u holda L/L 0 faktor fazosining o‘lchami n − k ga teng. L chiziqli fazo bo‘lib, L 0 uning biror qism fazosi bo‘lsin. L/L 0 faktor fazoning o‘lchami L 0 fazoning L fazodagi koo‘lchami deb ataladi. Agar L 0 ⊂ L fazo chekli koo‘lchamga ega bo‘lsa, u holda L da shun- day x 1 , x 2 , . . . , x n elementlarni saylab olish mumkin bo‘lib, ixtiyoriy x ∈ L elementni yagona usulda x = α 1 x 1 + α 2 x 2 + . . . + α n x n + y ko‘rinishda yozish mumkin, bunda α 1 , α 2 , . . . , α n , ∈ K, y ∈ L 0 . Haqiqatan, Aytaylik, L/L 0 faktor fazoning o‘lchami n ga teng bo‘lsin. Bu faktor fazodan ξ 1 , ξ 2 , . . . , ξ n bazis olib, har bir ξ k sinfdan x k element olamiz. x nuqta L ning ixtiyoriy elementi bo‘lib, bu elementni o‘z ichiga oluvchi sinfni ξ orqali belgilaylik. U holda ξ = α 1 ξ 1 + α 2 ξ 2 + . . . + α n ξ n . x ∈ ξ bo‘lganligi sababli x − (α 1 , x 1 + α 2 x 2 + . . . + α n x n ) ∈ L 0 . Unda L 0 ning shunday y elementi mavjud bo‘lib, x − (α 1 x 1 + α 2 x 2 + . . . + α n x n ) = y 110 IV. Normalangan fazolar tengligi o‘rinli bo‘ladi. Natijada x = α 1 x 1 + α 2 x 2 + . . . + α n x n + y tengligi kelib chiqadi. Bu yozuvning yagonaligi L 0 qism fazoning L/L 0 faktor fazosi uchun nol element bo‘lishidan kelib chiqadi. L chiziqli fazoda aniqlangan g sonli funksiya funksional deb ataladi. Agar barcha x, y ∈ L elementlar uchun g(x + y) = g(x) + g(y) tengligi o‘rinli bo‘lsa, u holda g additiv deyiladi. Xohlagan α son va barcha x ∈ L uchun g(αx) = αg(x) tengligi o‘rinli bo‘lsa, u holda g ni bir jinsli deb ataymiz. Kompleks chiziqli fazoda aniqlangan g funksonal xohlagan α son uchun g(αx) = αg(x) tenglikni qanoatlantirsa, u holda qo‘shma bir jinsli deb ataladi. Additiv va bir jinsli funksionalni chiziqli deb ataladi. Boshqacha aytganda, L chiziqli fazoda aniqlangan g(x) funksional xohlagan x, y ∈ L elementlar va α, β sonlar uchun g(αx+βy) = αg(x)+βg(y) tengligini qanoatlantirsa, u holda chiziqli deb ataladi. 8. a = (a 1 , a 2 , . . . , a n ) ∈ R n tayinlangan vektor bo‘lsa, u holda f (x) = n X i=1 a i x i ko‘rinishda aniqlangan akslantirish R n da chiziqli funksional bo‘ladi. Haqiqatan, xohlagan x = (x 1 , x 2 , . . . , x n ) y = (y 1 , y 2 , . . . , y n ) ∈ R n elementlar va xohlagan α, β sonlar uchun f (αx+βy) = n X i=1 a i (αx i + βy i ) = α n X i=1 a i , x i +β n X i=1 a i , y i = αf (x)+βf (y). 9. C[a, b] fazosida chiziqli funksional sifatida f (x) = b Z a x(t) dt integralini qarash mumkin. Bu funksionalning chiziqli ekanligi integral- ning xossalaridan kelib chiqadi. 10. k tayinlangan natural son bo‘lsin. ` 2 har bir x = (x 1 , x 2 , . . . , x n , . . .) elementi uchun f k (x) = x k deb olsak, bu funksional chiziqli bo‘ladi. Haqiqatan, xohlagan x = (x 1 , x 2 , . . . , x n , . . .), y = (y 1 , y 2 , . . . , y n , . . .) ∈ ` 2 § 4.1. Chiziqli fazolar va chiziqli funksionallar 111 elementlar va xohlagan α, β sonlar uchun f k (αx + βy) = αx k + βy k = αf (x) + βf (y) tengligi o‘rinli. L chiziqli fazoning H xos qism fazosi uchun shunday x 0 ∈ L element topilib, L = L (H, x 0 ) tengligi o‘rinli bo‘lsa, bunda L (H, x 0 ) – H to‘plam va x 0 elementning chiziqli qobig‘i, u holda H giperqism fazo deb ataladi. L chiziqli fazodagi x + H (x ∈ L, H − qism f azo) ko‘rinishdagi to‘plamga gipertekislik deb ataymiz. H = g −1 (0) giperqism fazo g funksionalning yadrosi deb ataladi va ker g ko‘rinishda belgilanadi. L haqiqiy chiziqli fazoning biror L 0 qism fazosida f 0 chiziqli funk- sionali berilgan bo‘lsin. Agar L fazosida aniqlangan f funksionali uchun x ∈ L 0 bo‘lganda f (x) = f 0 (x) tengligi o‘rinli bo‘lsa, u holda f funk- sionali f 0 funksionalning davomi deb ataladi. L chiziqli fazosida aniqlangan p funksional berilgan bo‘lib, barcha x, y ∈ L elementlar va barcha α ∈ [0, 1] sonlari uchun p(αx + (1 − α)y) ≤ αp(x) + (1 − α)p(y) tengsizligi o‘rinli bo‘lsa p funksionali qavariq deb ataladi. Agar xohla- gan x ∈ L elementlar va barcha α > 0 sonlari uchun p(αx) = αp(x) tengligi o‘rinli bo‘lsa, p funksional musbat bir jinsli deyiladi. Musbat bir jinsli qavariq funksionalni bir jinsli qavariq deb ataymiz. L chiziqli fazo, A ⊂ E qavariq to‘plam va x ∈ A bo‘lsin. Agar x = 12(y + z), y, z ∈ A tengligidan, x = y = z kelib chiqsa, u holda x nuqta A to‘plamning ekstremal nuqtasi deyiladi. A to‘plamning barcha ekstremal nuqtalari to‘plami extA kabi belgilanadi va u to‘plamning ekstremal chegarasi deyiladi. Masalan, [0, 1] kesma uchun ext[0, 1] = {0, 1}. Masalalar 4.1.1. Ixtiyoriy L chiziqli fazoning nol elementi yagona ekanligini isbotlang. Yechimi. L chiziqli fazoning ikkita θ 1 va θ 2 nol elementlari mavjud bo‘lsin. U holda nol element ta’rifi va qo‘shish amalining kommuta- tivligidan, θ 1 = θ 1 + θ 2 = θ 2 + θ 1 = θ 2 . 112 IV. Normalangan fazolar Demak, θ 1 = θ 2 , ya’ni nol elementi yagona bo‘ladi. 4.1.2. Ixtiyoriy L chiziqli fazoda har bir elementga qarama-qarshi element yagona ekanligini isbotlang. Yechimi. Aytaylik, x 0 va x 00 elementlar x elementga qarama-qarshi elementlar bo‘lsin. U holda x 0 = x 0 + 0 = x 0 + (x + x 00 ) = (x 0 + x) + x 00 = 0 + x 00 = x 00 , ya’ni x 0 = x 00 . 4.1.3. Agar L chiziqli fazoning noldan farqli x elementi uchun λx = µx tengligi o‘rinli bo‘lsa, u holda λ va µ sonlari- ning o‘zaro teng ekanligini isbotlang. Yechimi. λx = µx tengligining ikki tomoniga −µx elementini qo‘shsak (λ − µ)x = 0 tengligi kelib chiqadi. Agar λ 6= µ bo‘lsa, u holda chiziqli fazo ta’rifida 5-aksiomadan x = (λ − µ) −1 [(λ − µ)x] = 0 tengligiga ega bo‘lamiz. Bu ziddiyatdan λ = µ tengligi kelib chiqadi. 4.1.4. Agar L chiziqli fazoning x, y elementlari va noldan farqli λ soni uchun λx = λy tengligi o‘rinli bo‘lsa, u holda x va y elementlarning o‘zaro teng bo‘lishini isbotlang. Yechimi. λx = λy tengligining ikki tomoniga −λy elementini qo‘shsak λ(x − y) = 0 tengligiga ega bo‘lamiz. λ 6= 0 bo‘lgani uchun x − y = λ −1 [λ(x − y)] = 0, ya’ni x = y. 4.1.5. Barcha haqiqiy koeffisientli ko‘phadlar fazosi P [X] da 1, t, t 2 , ..., t n , .... sistema chiziqli erkli ekanligini ko‘rsating. Yechimi. Aytaylik, a 0 , a 1 , ..., a n ∈ R sonlari uchun har bir t ∈ R da a 0 t + a 1 t + ... + a n t n = 0 bo‘lsin. Oxirgi tenglikdan n marta hosila olsak, u holda n!a n = 0, ya’ni a n = 0 kelib chiqadi. Bundan a 0 t + a 1 t + ... + a n−1 t n−1 = 0. Xuddi shunday bu tenglikdan n − 1 marta hosila olsak, u holda (n − 1)!a n−1 = 0, ya’ni a n−1 = 0 kelib chiqadi. Bu jarayonni davom ettirsak, a n = a n−1 = ... = a 1 = a 0 = 0 ga ega bo‘lamiz. Bundan 1, t, t 2 , ..., t n , .... sistema chiziqli erkli ekanligini ko‘rinadi. § 4.1. Chiziqli fazolar va chiziqli funksionallar 113 4.1.6. Agar E = C[0, 1] va F = {f ∈ C[0, 1] : f (0) = 0} bo‘lsa, u holda E/F faktor fazoni toping. Yechimi. 1(t) = 1, t ∈ [0, 1] birlik funksiyani olaylik. U holda f ∈ C[0, 1] uchun g = f − c1 ∈ F bo‘ladi, bunda c = f (0). Bundan har bir f ∈ C[0, 1] yagona ravishda f = g + c1, g ∈ F, c ∈ R ko‘rinishda yoziladi. Bundan E/F faktor fazo {c1 : c ∈ R} ∼ = R fazoga izomorfdir. 4.1.7. Haqiqiy sonlar maydonida aniqlangan va t o‘zga- ruvchiga bog‘liq barcha ko‘phadlar chiziqli fazosida t 2 + 1, t 2 + t, 1 vektorlar sistemasining chiziqli qobig‘i qanday bo‘ladi? Yechimi. Xohlagan α, β, γ haqiqiy sonlari uchun α(t 2 + 1) + β(t 2 + t) + γ = (α + β)t 2 + βt + α + γ tenligi o‘rinli bo‘lgani uchun berilgan sistemaning chiziqli qobig‘i haqiqiy koeffitsientli barcha kvadrat uchhadlarning chiziqli fazosidan iborat bo‘ladi. 4.1.8. H to‘plam K maydon ustidagi L chiziqli fazoning giperqism fazosi bo‘lib, x 1 ∈ L/H bo‘lsin. U holda L ning xohlagan x elementi x = λx 1 + h, (λ ∈ K, h ∈ H) ko‘rinishda yagona usulda yozilishini isbotlang. Yechimi. H giperqism fazo bo‘lgani uchun L (H, x 0 ) = L tenglikni qanoatlantiruvchi x 0 ∈ L elementi mavjud. Shu sababli x 1 ∈ L/H elementni x 1 = λ 0 x 0 + λ 1 h 1 + λ 2 h 2 + . . . + λ n h n , (h 1 , h 2 , . . . , h n ∈ H) ko‘rinishda yozish mumkin. λ 1 h 1 + λ 2 h 2 + . . . + λ n h n = h 0 belgilashni kiritamiz. U holda x 1 = λ 0 Download 1.55 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling