Kurs ishi mavzu: Arxeologik yodgorliklarning o’lkashunoslikda tutgan o’rni Tayyorladi: Cheknazarov. A qabul qildi : Haydarov. Z toshkent 023 mundarija

III
BOB
.
TADQIQOT
SAMARADORLIGINI
OSHIRISH
VOSITALARI MAHALLIY TARIX MATERIALLARI.
1. Fakultativ fanlar, o‘lkashunoslik to‘garaklari va to‘garaklari ishi:
Hozirgi kunda maktabda o'lkashunoslik fani bo'yicha fakultativ kurslar va
to'garaklar keng tarqaldi. Ularda viloyat tarixiga chuqur qiziqish ko‘rsatayotgan
o‘quvchilar qatnashmoqda. Ular hujjatli materiallar, mahalliy arxivlar, muzeylar,
ilmiy va badiiy adabiyotlarni batafsil o‘rganish asosida mustaqil bilim olishga
intiladilar, yurishlar va ekspeditsiyalarda o‘lkashunoslik bo‘yicha tadqiqotlar olib
borishga tayyor. Bunday tanlov va to‘garaklar zamirida o‘lkashunoslik saboqlari
turadi.
O'lkashunoslik fani bo'yicha tanlov kursi talabalar bilan ishlashning sinfdan
tashqari va dars tizimlarining ko'plab eng yaxshi shakllari, usullari va usullarini
muvaffaqiyatli birlashtiradi.
Fakultetning asosiy vazifasi talabalarning bilimini chuqurlashtirish va
qobiliyatlarini rivojlantirish uchun ona Vatanga, uning tarixi va tarix faniga
qiziqishni rivojlantirishdan iborat.
Ushbu muammoni hal qilishning eng muhim usullari:
· Manba bazasini oshirish orqali bilimlarni kengaytirish: hujjatlar,
monografiyalar, toponimika, etnografiya, arxeologiya va boshqalar materiallarini
o‘rganish;
Talabalarning mustaqil ishlarining nisbati va tabiatining o'zgarishi;
· Maktab o‘quvchilarini ilmiy izlanishlar muhitiga jalb etish [8, 43-b.].
Sinfdan tashqari ishlar maktab ta’limida zamonaviy ilm-fan yutuqlarini
yanada samarali va to‘liqroq aks ettirishning moslashuvchan shakllaridan
biridir. Fakultativ fan o‘quv rejasi, dasturlari va darsliklarini o‘zgartirmagan holda
talabalar bilimi mazmuniga sezilarli qo‘shimchalar kiritish imkonini beradi. Tanlov
fanlarini o‘tkazish bo‘yicha 20 yildan ortiq tajriba ularning faoliyatiga nafaqat
muvaffaqiyat keltirdi, balki bir qator kamchiliklarni ham oshkor qildi. Ulardan
asosiylari - o'tkazishning nazariy va uslubiy darajasining pastligi, dars shakllari va
usullarining monotonligi. Fakultet boshliqlari bevosita o‘zlari ta’lim olayotgan

---

29
hududda joylashgan tarixiy va madaniyat yodgorliklaridan o‘z darslarida kam
foydalanadilar. Ko'pincha o'lkashunoslik bo'yicha tanlov kurslari oddiy qo'shimcha
darslarga yoki tarix bo'yicha to'garaklarga aylanadi.
O‘lka tarixi bo‘yicha fakultativ darslarni o‘tkazish o‘qituvchidan
quyidagilarni talab qiladi:
· maktab tarixiy o‘lkashunoslik fanining uslubiy asoslarini o‘rganish;
· O‘lka tarixiga oid manbalar, nashr etilgan asarlarning tarixnavisligi va
bibliografiyasi bilan tanishish;
· O‘lka tarixini o‘rganishda bevosita ishtirok etish va talabalarni izlanish va
tadqiqot faoliyatiga jalb etish.
Fakultativ
darslarda
tarix
faniga
bo’lgan
barqaror
qiziqishlarni
shakllantirishga alohida e’tibor qaratish lozim, fakulteativ dars mazmunan talabalar
uchun qiziqarli bo’lishi uchun o’qituvchining o’lka tarixiga doimiy ilmiy qiziqishi
zarur. zarur. O'qituvchining o'zi bu borada ilmiy-tadqiqot ishlari bilan
shug'ullanishi kerak va u pirovardida o'quvchilarning faol mehnatiga olib keladi.
Sinfdan tashqari mashg'ulotlarning asosiy xususiyatlari:
– yangi materialni nazariy jihatdan chuqur o‘rganish;
— ish shakllari va usullarining xilma-xilligi;
- talabalarning mustaqil faoliyati, ilmiy tadqiqot, tadqiqot muhiti;
— manfaatdorlik va ishtirok etishning ixtiyoriyligi tamoyillariga rioya
qilish.
Fakultativ kursni qiziqarli o‘tkazish uchun ular o‘lka tarixidan tarixni
chuqur o‘rganishga hissa qo‘shadigan muammolarni tanlaydilar. Bu muammolar
yetarli manba bazasiga ega bo‘lib, tarixni chuqur o‘rganishga xizmat qiladi [6, 178-
bet].
Demak, mamlakatimizdagi kichik millat vakillarini o‘rganish bo‘yicha
fakultativ fanlar juda qimmatli bo‘lib, ular talabalarning milliy tarixning turli, o‘ta
muhim masalalari bo‘yicha mustaqil izlanishlari va xulosalar chiqarishlari uchun
tabiiy sharoit yaratadi, bu esa talabalarning tarixiy dunyoqarashini kengaytiradi.

---

30
Fakultativ fanlardan tashqari sinfdan tashqari o‘lkashunoslik ishlarining
ko‘plab shakllari mavjud. U ommaviy, guruh, individual bo'linadi. O'lkashunoslik
ishining ommaviy shakllari - kechalar, olimpiadalar, viktorinalar, konferentsiyalar,
klublar; maktab o‘lkashunoslik burchaklari, muzeylar tashkil etish, tarixiy voqealar
ishtirokchilari bilan uchrashuvlar o‘tkazish. O'lkashunoslik bo'yicha sinfdan
tashqari ishlarning guruh shakllari - to'garaklar, jamiyatlar, ekskursiyalar,
sayohatlar, ekspeditsiyalar; gazeta, jurnallar nashr etish
5
.
O'lkashunoslik bo'yicha ishning individual shakllari o'lkashunoslik bo'yicha
adabiyotlarni o'qish, hujjatlar bilan ishlashni o'z ichiga oladi.
Sinfdan tashqari ish shakllari bir-biri bilan chambarchas bog'liq. Doira ishi
ommaviy ishlardan oqib chiqadi va o'sadi. To‘garakdagi mashg‘ulotlar natijalari
ko‘pincha maktab miqyosidagi kecha va anjumanlarga olib boriladi. Individual ish
ham ommaviy, ham guruh shakllarining zarur elementidir. "Doira - bu turli xil
sinfdan tashqari ishlarning butun zanjirini cho'zish uchun siz yopishingiz kerak
bo'lgan bo'g'indir ..." [3, 27-bet]. Mashhur metodist A.A. Vaginning ta'kidlashicha,
to'garak eng moslashuvchan shakl bo'lib, bir qator darsdan tashqari
mashg'ulotlarning markaziga aylanishiga yordam beradi. Endi maktablarda ikki
turdagi o'lkashunoslik to'garaklari mashhur:
1) o'lkashunoslikning butun majmuasini qamrab olish;
2) mavzuli mavzuli to'garaklar.
O‘lkashunoslik to‘garaklarining ishi ikki yo‘nalishda olib boriladi: nazariy
(ma’ruza, suhbat) va amaliy (ekskursiya, sayohat). To‘garak ish dasturida ikki
jihatni ajratib ko‘rsatish muhim: o‘lka tarixi, uning qismlari butun mamlakat tarixi
bilan birligi va mintaqaning tarixiy rivojlanish xususiyatlari.
To‘garaklarning yillik ish rejasi yozgi va qishki ta’til vaqtini hisobga olgan
holda tuziladi. Rejada to‘garak vazifalaridan tashqari uning ishining turli shakllari:
yig‘ilishlar, konferensiyalar...
5
Stepanischev A.T. Tarixni o'qitish va o'rganish metodikasi. Universitet talabalari uchun darslik. - M.:
Vlados, 2002 yil.

---

31
To‘garaklarning ishi yakuniy dars bilan yakunlanadi. U kecha yoki
konferentsiya shaklida o'tkazilishi mumkin. Yakuniy darsda qisqacha ma'ruza,
shuningdek, to'garak ishining asosiy yo'nalishlarini tavsiflovchi 2-3 ta eng yaxshi
ma'ruza taqdim etiladi.
To`garak
ishining
asosiy
usuli
o`quvchilarning
mustaqilligidir. To‘garakning har bir a’zosi shaxsiy qiziqishlarini hisobga olgan
holda mavzu tanlaydi va u ustida mustaqil ishlaydi. To‘garak faoliyati natijasida
uning har bir a’zosi mustaqil tadqiqot faoliyati ko‘nikma va malakalarini egallaydi
[20, 79-b.].
Shunday qilib, to‘garak faoliyati davomida albom, ma’ruza, referat,
fotomateriallar ko‘rinishida boy va qiziqarli materiallar to‘planadi, shuningdek,
kechalar, konferensiyalar va boshqalar ishlanadi.
Bu materiallarning barchasi maktab muzeylarida to'planishi va o'quv
ishlarida ishlatilishi mumkin va kerak.
O‘lkashunoslik to‘garaklari rivojlanib, o‘sib borishi bilan ko‘pincha
maktab o‘quvchilari jamiyatlariga, so‘ngra klublarga aylanadi. Jamiyat va klub
maktabda sinfdan tashqari o‘lkashunoslik ishining eng yuqori shaklidir. Ko'pincha
ularning o'z shiori, nizomi bor. Rahbarlar tarkibi, to’garak ish rejalari maktab
pedagogik kengashi tomonidan belgilanadi. O‘lkashunoslik bilan turli fan
o‘qituvchilari shug‘ullanadigan maktablarda to‘garaklar tashkil etilgan bo‘lib,
uning mazmuni murakkab.
To‘garak a’zolari arxeologik ekspeditsiyalarda qatnashib, o‘lka tarixi bilan
yaqindan tanishib, ilmiy dunyoqarashini kengaytirmoqda.
Klub ichida turli xil ishlar olib boriladi: viktorinalar, olimpiadalar,
ekspeditsiyalar, konferentsiyalar.
Fakultativ fanlar, to‘garaklar, to‘garaklar maktab o‘quvchilarining
dunyoqarashini, dunyoqarashini kengaytiradi, o‘qituvchilarga o‘quv-tarbiya
ishlarida yordam beradi, eng boy mablag‘larni professional o‘lkashunoslarga
topshiradi .

---

32