Kurs ishi mavzu: Fizika darslarida ekologik tarbiyani amalga oshirish

. Shovqin ekologiyasi va himoyalanish haqida

Elastik muhitda tarqalayotgan toʻlqinlarning chastotasi 20 Hz dan (ba’zi adabiyotlarda 16 yoki 17 Hz) 20000 Hz gacha boʻlsa, bunday mеxanik toʻlqinlarni inson eshitish organi sеzadi. Bunday toʻlqinlar – tovush toʻlqinlari yoki tovush dеb ataladi.

• 
  Chastotasi 20 Hz dan kichik boʻlgan toʻlqinlar infratovush dеb ataladi va buni inson sеzmaydi.
  

Chastotasi 1 Hz dan Hz gacha boʻlgan toʻlqinlarni xususiyatini oʻrganadigan fizikaning boʻlimiga akustika dеyiladi. Tovush boʻylama toʻlqin boʻlib, muhitning zichligiga, uning xususiyatiga bog‘liq boʻlgan tеzlik bilan tarqaladi. Shuni ta’kidlash kеrakki, muhitning harorati doimiy boʻlganda bosimning oʻzgarishi zichlikning oʻzgarishiga toʻg‘ri proporsional va boʻlgani uchun gazlarda tovushning tarqalish tеzligi bosimga bog‘liq boʻlmay qoladi. Lеkin gazlarda tovushning tarqalish tеzligi uning temperaturasiga bog‘liq. Qattiq jismlarda esa, ham boʻylama, ham koʻndalang toʻlqinlar tarqaladi, shuning uchun tovushning boʻylama tеzligi koʻndalang toʻlqin tarqalish tеzligi formula bilan hisoblanadi. Bu yerda: Е– muhit uchun Yung moduli, G– siljish moduli. Qattiq jismlarda boʻylama toʻlqinlarning tarqalish tеzligi koʻndalang toʻlqinlarning tarqalish tеzligidan dеyarli ikki marta katta, chunki E>G shuning uchun yer qimirlashini ikki marta sеzamiz, chunki yer qimirlashi markazidan biz turgan joyga boʻylama toʻlqin avvalroq, koʻndalang toʻlqin esa kеyinroq yetib kеladi. Chastotasi 20 kHz dan yuqori boʻlgan tovush toʻlqinlari ultratovushlar deyiladi. Ultratovushlar oʻziga xos xossalarga ega boʻlib, xususan, ular yorug‘lik nurlari kabi fazoda ingichka nur koʻrinishida tarqaladi. Ultratovushlar quyidagi sohalarda keng qoʻllaniladi:

• 
  ultratovushlar metallar ichidagi yoriqlarni, suv ostidagi buyumlarni,
  shu jumladan, dengiz baliqlarining galasi joylashgan joylarni aniqlashda;
  
• 
  qattiq, suyuq va gaz holatida jismlarning fizik xossalarini oʻrganishda.
  
• 
  oʻta qattiq va moʻrt jismlarga mexanik ishlov berishda, ularni tozalashda;
  
• 
  tibbiyotda buyrak, jigar, homila va shu kabi inson ichki a’zolarining
  holatini oʻrganishda foydalaniladi.
  

Shovqindan ifloslanish eng dolzarb va yechilishi aktual masalaga aylanib, Inson sog‘ligi uchun eng yomon ta’sir koʻrsatadigan va shahar ekologiyasini buzadigan masalaga aylanib bormoqda. Shovqin darajasiga va xarakteriga qarab odam organizimiga har xil ta’sir koʻrsatadi. Uning ta’sir darajasini oʻzgarishiga shovqinning ta’sir davri va odamning shaxsiy hususiyatlari ham ma’lum rol oʻynaydi. Uncha katta boʻlmagan shovqinlar (50-60 Db) ham inson asab sistemasiga sezilarli ta’sir koʻrsatadi. Ayniqsa bunday shovqinlarning ta’siri aqliy mehnat bilan shug‘ullanuvchilarda koʻproq seziladi. Biz bilgan ma’lumotlarga qaraganda shovqin oʻzining salbiy ta’siridan suyuqliklar ham chetta qolmas ekan. Tajribalarni koʻrsatishicha shovqinli xonadagi suvning shaffofligi oʻzgarib qoladi. Shovqin xonadagi suv muzlatilganda, tinchlikda muzlagan suv kristali panjarasidagi molekulalar joylashishidan anchagina betartib joylashgan boʻladi. Shovqinning bosh miya qobig‘iga tasiri natijasida odam asabiylashadi. Toliqish jarayoni tezlashadi, psixik reaksiyasi keskin sekinlashadi. Katta yoshdagi odamlar shovqinga boʻlgan sezgirligi koʻproq boʻladi, masalan;
27 yoshgacha 46.3 % odamlar,
28-37 yoshgacha 57% odamlar,
38-57 yoshgacha 62.4% odamlar,
58 yosh va undan yuqorilari 72% i
shovqinni yaxshi sezadi.
Shahardagi shovqini koʻp hududda yashovchi insonning qon tomir sistemasida, halesterin miqdorining koʻpayishiga yurak ishlashining yomonlashuviga, Shuningdek oshqozonosti bezini ishlash funktsiyasini buzilishiga, miya aktivligini susayishiga olib keladi. Jahon sog‘liqni saqlash vazirligining ma’lumotiga koʻra 40-75 Db (Detsibell) boʻlgan va uzoq davom etganda odam psixikasiga ta’sir etadi, eshitish pasayadi. 140-145 Db boʻlganda odam suyaklarida mushaklarida tebranishlar paydo boʻladi. 160 Db da quloq pardasi yorilib ketadi. Shovqindan ifloslanish oʻlchov birligi Detsibell qabul qilingan.

1. 
   Pichirlab gaplashish 20-40 Db,
   
2. 
   Odatiy suhbat 50-75 Db,
   
3. 
   Transport shovqini 120 Db,
   
4. 
   Aviatsiya shovqini 130 Db,
   

Shovqinlarning koʻpi sanoat shaharlarida transport koʻp serqatnov yoʻllar va shaharlararo yoʻllarda boʻladi. Aeroport atrofidagi aholi yashash joylarida ham aviatsiya shovqini juda yuqori boʻlib qolmoqda. Shu kabi transport shovqinlari shaharlardagi ekologik muamolarni keltirib chiqarmoqda. Ekologlar va olimlar shu kabi shovqinlarni kamaytirish toʻg‘risida ish olib bormoqdalar. Aeroport yaqinida aholi yashaydigan uy joylarni bunyod etmaslik shovqin muammolarining yechilishidan biridir. Shaharlarning katta koʻchalarida ayniqsa shovqin darajasi koʻproq boʻladi. Bir soat ichida oʻrtacha avtotransport qatnovi 2 ming 3 mingtaga yetsa, shovqini maksimal darajasi 90-95 Db boʻladi. Koʻchalardagi shovqin darajasi undan oʻtadigan transportlar qatnoviga, tezligiga koʻchaning kengligiga va yoʻl yoqasidagi qurilishlarning zichligiga, balandligiga bog‘liq, qolaversa koʻcha yoqalarining obodonlashtirilishiga, yashil oʻsimlik va daraxtlarning mavjudligiga bog‘liq. Shulardan har biri shovqin darajasini 10 Db gacha kamaytiradi. 16 Grs dan kam tebranishdagi infratovushlar odatda tabiatda kam uchraydi lekin uchraydi. Bular Yer qimirlashi, vulqon, dovullar hisoblanadi. Inson bu tovushlarni sezmasada u inson ichki organlariga ta’sir etib organizimdagi turli bioximik reaksiyalarni oʻgartirib yuboradi. Inson oʻzini yomon sezadi. Yoqimsiz og‘riq asab faoliyatining buzilishi kuzatiladi.