Kuzgi bug‘doyning biologik xususiyatlari va don sifati ko‘rsatkichlari

Mineral va organik o’g’itlarni tuproqdagi harakatchan fosfor miqdoriga ta’siri, mg/kg tuproqda

№	Variantlar	Tuproq qatlam lari sm	Oylarning ikkinchi o‘n kunligida
			oktyabr	noyabr	dekabr	mart	aprel	may
1	nazorat	0-20	22.3	18.5	14.0	20.7	21.4	16.5
		20-40	10.4	8.1	4.3	10.6	11.5	6.1
		40-60	5.2	3.4	1.8	5.4	6.1	2.2
2	N160P120K80	0-20	23.8	28.8	22.4	29.0	29.9	24.9
		20-40	16.1	13,2	7,5	13,6	14,1	9,7
		40-60	10	7,5	1.5	7,2	7,4	2.6
3	N200P150K100	0-20	34.9	31.3	26.1	32.6	33.3	28.2
		20-40	21,5	17,4	13,2	19,4	20,2	15,1
		40-60	11,2	9,3	4,1	8,4	8,4	3,6
4	N160P120K80+20 t/ga go’ng	0-20	37.1	32.7	28.7	35.1	36.0	30.5
		20-40	23,1	18,3	15,4	13,1	14,6	16,1
		40-60	12	10	5	9	9	4
5	N200P150K100+20 t/ga go’ng	0-20	40.2	35.1	31.1	37.4	38.5	32.9
		20-40	24,1	19,4	16,6	14,5	15,4	17,6
		40-60	11,4	8,1	2,5	8,6	8,1	3,2

O’simliklar uchun muhim oziq elimentlaridan biri kaliy hisoblanadi. Kaliy o’simliklarni har xil noqulay shroitlarga chidamliligini oshirdi. Bu ayniqsa qurg’oqchil va jazirama issiq hamda qahraton qish paytlarida muhim ro’l o’ynaydi. Bundan tashqari kaliy kuzgi bug’doy poyalarining yotib qolishini oldini oladi. Kaliy o’simliklar tomonidan kaliy ioni (kationi) (K⁺) ko’rinishida o’zlashtiradi. Shuning uchun tuproqdagi almashuvchan kaliy miqdorini aniqlash va o’rganish dolzarb masala hisoblanadi. Bunda kuzda kuzgi bug’doy ekilgandan kiyin tuproqda almashuvchan kaliy miqdori qish fasliga qarab kamayib bordi, erta bahorda haroratning ko’tarilishi bilan esa yana orta boshladi. Bu ortish bahorgacha davom etdi, keyin esa yana kamaya boshladi. Bu holat o’simliklarning oziqlanishi bilan ham bog’liq bo’lishi mumkin. Chunki bu davirda kuzgi bo’g’doy tuproqdan almashuvchan kaliyni ko’p miqdorda o’zlashtiradi. O’suv davri oxirida almashuvchan kaliy miqdori eng past ko’rsatkichga ega bo’ldi. Mineral o’g’itlarni qo’llash tuproqdagi almashuvchan kaliy miqdorini birmuncha oshirdi. Mineral o’gitlar dozasining ortishi bilan tuproqdagi almashuvchan kaliy miqdorini ortish tendensiyasi kuzatiladi. Demak, mineral o’g’itlar tuproqdagi almashuvchan kaliy miqdoriga qandaydir darajada ijobiy ta’sir ko’rsatadi.
Shunday qilib, mineral o’g’itlar tuproqning oziq rejimini yaxshilaydi, tuproqdagi ammoniy va nitrat shaklidagi azot miqdorini keskin oshiradi, harakatchan fosfor va almashuvchan kaliy miqdoriga ham ma’lum bir darajada ta’sir ko’rsatadi. Och tusli bo‘z tuproqlarida tabiiy holatdagi oziq moddalar miqdori kuzgi bug’doyni oziqlanishi uchun yetarli emas.
3.1.4-jadval
Mineral va organik o’g’itlarni tuproqdagi almashuvchan kaliy miqdoriga ta’siri, mg/kg tuproqda

№	Variantlar	Tuproq qatlam lari sm	Oylarning ikkinchi o‘n kunligida
			oktyabr	noyabr	dekabr	mart	aprel	may
1	nazorat	0-20	156	120	104	150	127	109
		20-40	84	52	31	80	53	35
		40-60	39	12	4	41	16	6
2	N160P120K80	0-20	256	221	202	254	220	200
		20-40	180	155	135	181	152	134
		40-60	95	58	34	82	60	36
3	N200P150K100	0-20	310	290	260	230	290	270
		20-40	225	215	184	153	205	190
		40-60	129	114	95	56	110	93
4	N160P120K80+20 t/ga go’ng	0-20	344	300	281	340	300	296
		20-40	261	282	203	262	227	221
		40-60	164	175	95	154	130	110
5	N200P150K100+20 t/ga go’ng	0-20	353	366	315	371	336	320
		20-40	271	288	227	291	249	245
		40-60	165	175	130	197	133	152

3.2-§. Mineral va organik o’g’itlarni kuzgi bug’doy o’sishi va rivojlanishiga ta’siri
Mineral o’gitlar qo’llash natijasida tuproqning oziq rejimini yaxshilanishi kuzgi bug’doy o’sishi va rivojlanishiga katta ta’sir ko’rsatadi. Mineral o’g’itlar ta’sirida kuzgi bug’doy urug’ning unuvchanligi deyarli o’zgarmaydi, ya’ni mineral o’g’itlarning har xil dozalari don unuvchanligiga deyarli ta’sir ko’rsatmadi. Masalan, nazorat variantda, ya’ni fonda unuvchanlik 85.2 % bo’lgan bo’lsa, N₁₆₀P₁₂₀K₈₀ variantda 85.4%, N₂₀₀P₁₅₀K₁₀₀ variantada 85.2%, N₁₆₀P₁₂₀K₈₀+20 t/ga go’ng variantda 85.0%, N₂₀₀P₁₅₀K₁₀₀+20 t/ga go’ng variantda 85.2 % ni tashkil etdi.
Demak, mineral va organik o’g’itlar me’yori kuzgi bug’doy urug’ining unuvchanligiga salbiy ta’sir ko’rsatmaydi. Unib chiqqan o’simliklarni qishlab chiqishga mineralo’g’itlar ta’sir qildi. Mineral va organik o’g’itlar birgalikda qo’llanilgan variantlarda qishlab chiqqan o’simliklar ulushini 84,7% dan 85,3% gacha oshiradi (3.2.1-jadval).
Kaliyli o’g’itlar dozasini 80 kg/ga dan 100 kg/ga ga oshirish qishlab chiqqan o’simliklar ulishini qisman oshirdi. Masalan, kaliyli o’g’itlar 80 kg/ga dozada qo’llanilganda qishlab chiqqan o’simliklar ulishi 85,6 % bo’lgan bo’lsa, 100 kg/ga dozada kaliyli o’g’itlar qo’llanilganda 86,5%, N₁₆₀P₁₂₀K₈₀+20 t/ga go’ng va N₂₀₀P₁₅₀K₁₀₀+20 t/ga go’ng solinganda 87.7 va 88,3% ni tashkil etdi (3.2.1-jadval).
Minerl va organik o’g’itlar birgalikda qo’llanilgan N₁₆₀P₁₂₀K₈₀+20 t/ga go’ng va N₂₀₀P₁₅₀K₁₀₀+20 t/ga go’ng variantlarda qishlab chiqqan o’simliklar soni eng ko’p bo’lishi aniqlandi (390-396 dona/m²).
Mineral o’g’itlar qo’lanilganda 444 ta o’simlikdan 380 ta qoldi, ya’ni o’simliklarning yashovchanlligi 85,6 % ni tashkil etdi. N₂₀₀P₁₅₀K₁₀₀ kg/ga variantida 443 ta o’silikdan 383 tasi yashab qoldi, o’simliklarning yashovchanligi 86,5 % bo’ldi. Azotli o’g’itlar 150 kg/ga dozada(me’yorida) qo’llanilganda 443 ta bo’liq chiqqan kuzgi bug’doydan 373 tasi yashab qoldi, ya’ni yashovchanlik 84.2 % bo’ldi. N₁₆₀P₁₂₀K₈₀+20 t/ga go’ng qo’llanigan variantda unib chiqqan 445 ta o’simlikdan 390 tasi, ya’ni 87,7 % qoldi. N₂₀₀P₁₅₀K₁₀₀+20 t/ga go’ng variantida 448 ta o’simlikdan 396 tasi, ya’ni 88,3 % yashab qoldi. (3.2.1-jadval). Demak, mineral va organic o’g’itlar kuzgi bug’doy unib chiqishiga deyarli ta’sir ko’rsatmasada, o’simliklarni qishlab chiqishiga ijobiy ta’sir qiladi, yashovchanlikni ham qisman oshiradi. Bir gektarda ma’lum bir sondagi o’simlik, poya yoki boshoqlar bo’lishi katta ahamiyatga ega. Mahsuldor poyalarning bo’lishi vegetativ massani, oziq moddalarni, jumladan azotni samarali ishlatilishiga olib keladi. Boshoqsiz poyalarning ko’p bo’lishi o’zlashtirilgan oziq moddalarni bekorga ketishiga, fotasintez natijasida hosil bo’lgan quruq moddani keraksiz bo’lishiga olib keladi.
Mineral o’g’itlar berilmaganda umumiy va mahsuldor poyalar soni kam bo’lishi aniqlandi. Masalan, nazorat variantda bitta bug’doy o’simligdagi umumiy poyalar soni 1.31 tani, mahsuldor poyalar soni 1.01 ta ni tashkil etdi.