Kuzgi bug‘doyning biologik xususiyatlari va don sifati ko‘rsatkichlari

3.1.1- jadval
Mineral va organik o’g’itlarni tuproqdagi ammoniy shakldagi azot miqdoriga ta’siri, mg/kg tuproqda

№	Variantlar	Tuproq qatlam lari sm	Oylarning ikkinchi o‘n kunligida
			oktyabr	noyabr	dekabr	mart	aprel	may
1	nazorat	0-20	11,2	9,7	8,8	12,2	13,8	10,1
		20-40	8,1	7,2	6,4	10,1	11,3	8,1
		40-60	4,3	3,4	2,7	6,8	7,1	4,4
2	N160P120K80	0-20	14,1	12,6	12,0	20,3	26,8	23,3
		20-40	10,2	8,4	8,1	15,2	19,2	17,4
		40-60	6,3	4,5	4,4	8,1	9,2	8,1
3	N200P150K100	0-20	15,8	13,9	13,5	24,6	31,3	27,8
		20-40	11,2	8,1	8,4	14,1	19,9	16,4
		40-60	5,3	3,1	3,2	7,4	11,2	8,3
4	N160P120K80+20 t/ga go’ng	0-20	16,5	14,1	13,7	27,8	34,2	30,3
		20-40	10,5	8,6	7,4	16,1	21,1	18,
		40-60	4,4	3,2	3,3	10,	12,4	10,4
5	N200P150K100+20 t/ga go’ng	0-20	16,7	14,4	14,0	31,2	37,8	33,4
		20-40	10,1	8,4	8,5	17,7	18,2	17,3
		40-60	5,2	3,4	3,6	11,1	12,2	10,4

Mineral va organik o’g’itlarni qo’llash bilan, ayniqsa ularning me’yorini oshirish bilan och tusli bo’z tuproqlardagi ammoniy shaklidagi azot miqdori keskin ortdi. Azotli o’g’it dozasini ortishi bilan azotli o’g’itlarning tuproqdagi ammoniy shakldagi azot miqdoriga tasiri sustlashib bordi. Lekin shunday bo’lsada tuproqda eng ko’p ammoniy shaklidagi azot (N-NH₄) miqdori N₁₆₀P₁₂₀K₈₀+20 t/ga go’ng va N₂₀₀P₁₅₀K₁₀₀+20 t/ga go’ng variantlarda kuzatildi.
Tuproq tarkibidagi N-NO₃ dinamikasi sezilarli ta’sir qilganligi kuzatildi. Mineral organik o‘g‘itlar qo‘llanilgan variantlarda vegetatsiya davomida nitratli azot miqdori o‘zgarishi kuzatildi.
Hamma o‘g‘itlangan variantlarda yil davomida nazoratga nisbatan nitratlar miqdori ko‘p. Mineral va organik o’g’itlar bilan o‘g‘itlangan variantlarda nazoratga nisbatan nitratli azot miqdori 1,5-2 marotaba ko‘pligi aniqlandi. Oktyabr, mart, aprel, maylarda tuproq tarkibida nitratlar ko‘pligi o‘g‘itlash va tuproqda biologik jarayon faolligi bilan bog‘liq.
3.1.2- jadval
Mineral va organik o’g’itlarni tuproqdagi nitrat shakldagi azot miqdoriga ta’siri, mg/kg tuproqda

№	Variantlar	Tuproq qatlamlari sm	Oylarning ikkinchi o‘n kunligida
			oktyabr	noyabr	dekabr	mart	aprel	may
1	nazorat	0-20	14,1	11,2	10,1	12,5	13,1	10,2
		20-40	9,2	6,3	8,1	8,1	10,4	8,4
		40-60	5,1	4,2	6,3	7,4	9,4	4,4
2	N160P120K80	0-20	22,4	20,1	17,2	26,1	27,4	25,2
		20-40	11,1	10,5	14,2	20,3	23,2	19,4
		40-60	7,1	4,2	9,4	16,2	20,4	13,5
3	N200P150K100	0-20	26,4	24,2	20,1	30,2	30,3	28,1
		20-40	13,1	12,2	15,2	22,1	25,1	21,4
		40-60	8,1	6,2	10,2	21,3	20,4	17,2
4	N160P120K80+20 t/ga go’ng	0-20	29,2	28,3	23,5	34,4	33,4	30,4
		20-40	12,2	14,3	15,1	24,4	29,5	24,1
		40-60	9,2	9,2	13,1	23,3	24,2	20,1
5	N200P150K100+20 t/ga go’ng	0-20	32,3	31,1	27,1	36,4	36,2	34,4
		20-40	15,2	14,2	16,3	24,4	29,3	26,1
		40-60	10,2	9,1	14,1	24,3	25,4	18,4

Variantlar orasida berilgan o‘g‘it miqdori va tuproq turiga bog‘liq. Masalan, N₂₀₀P₁₅₀K₁₀₀+20 t/ga go’ng mineral o‘g‘itlar berilgan variantlarda jami 3 qatlamda nitratlar boshqa variantlarga qaraganda yuqori bo‘lishi va sezilarli farq kuzatildi. O‘g‘itlar qo‘llanilmagan variantlarda tabiiy jarayon hisobiga xosil bo‘lgan nitrat shakildagi azot miqdori juda kam darajada bo‘lishi aniqlandai. Bunda nitrat shakildagi azot miqdori pastki qatlamlarga qarab keskin kamayib ketdi. Bunday xolat tadqiqotning barcha oylarida kuzatildi. Mineral o‘g‘itlarni qo‘llash tuproqdagi nitrat shakildagi azot miqdorini tekshirilgan uchchala qatlamda xam oshirdi. Pastki qatlamlarda mineral o‘g‘itlarni qo‘llash natijasida nitratlar miqdorini ortishi bahor oylari yanada yaqqoliroq bo‘ldi. Bu holat bahor oylarida yog‘ingarchilikni ko‘p bo‘lishi va bahorda qo‘llanilgan azotli o‘g‘itlarni chuqur qatlamlarga ko‘piroq yuvilishi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Mineral o‘g‘itlarning, asosan azotli o‘g‘itlarning me’yori ortib borishi bilan tuproqda nitrat shakildagi azot miqdori ham shunga monand ravishda ortib bordi. Tuproqda nitrat shakildagi azot miqdorining eng yuqori ko‘rsatkichi mineral va organik o’g’itlar birgalikda qo’llanilgan variantlarda kuzatildi. Bu xolat tuproqning barcha qatlamlarida qayd etildi.
Tuproqdagi nitrat shaklidagi azot miqdori ham o’simliklarni azotli oziqlanishiga katta ta’sir ko’rsatadi. O’simliklar nitrat shaklidagi azotni juda oson o’zlashtiradi. Tarjibani ko’rsatishicha, nitrat shaklidagi azot miqdori ammoniy shaklidagi azot miqdoridan ko’p bo’ldi. Demak tuproqda ammonifikasiyaga qaraganda nitrifikasiya jarayoni jadal boradi. Demak, azotli o’g’itlarni qo’llash nitrat shaklidagi azot miqdorini ishonarli oshirib, kuzgi bug’doyning oziqlanishini muqobillashtiradi. Umuman olganda, azotli o’g’itlar tuproqdagi mineral azotlar miqdorini keskin oshirib tuproqni azot rejimini yaxshilaydi va kuzgi bug’doyni azotli oziqlanishini optimallashtiradi. Bu esa o’z navbatida kuzgi bug’doyning o’sishi, rivojlanishi va hosildorligiga ijobiy tasir ko’rsatadi.
Harakatchan fosfor ham tuproqning fosfat rejimini belgilashda asosiy rol o’ynaydi. Fosfor o’siliklar tomonidan digidrafosfat H₂PO₄^-, gidrafosfat HPO₄^-2, fosfat PO₄^-3 ionlari ko’rinishda o’zlashtiriladi. Tuproqdagi harakatchan fosforga azotli o’g’itlar bevosita ta’sir kursatmasada bilvosita ta’sir ko’rsatishi mumkun. Chunki azotli o’g’itlar qo’llanilganda tuproqda ammoniy va nitrat shaklidagi azot miqdorini ortishi, ya’ni ammonifikasiya va nitrifikasiya jarayonlarining kuchayishi tuproqdagi fosfatlarning erishiga ham o’z ta’sirini ko’rsatadi. Umuman olganda mineral va organik o’g’itlar birgalikda qo’llanilgan variantlarda tuproqdagi harakatchan fosfor mavsum oxirida 30,4 va 34,4 mg/kg bo’ladi, ya’ni harakatchan fosfor miqdori o’rtacha holatda bo’ldi (3.1.3-jadval). Kuzda fosforli o’g’itlar qo’llanilgandan so’ng tuproqdagi harakatchan fosfor o’zining maksimal miqdoriga yetdi va keyin kamaya boshladi. Birinchi apreldan keyin esa yana kamaya boshladi. Bu holat o’suv davrining oxirigacha davom etdi. Mineral o’g’itlarni qo’llash natijasida tuproqdagi harakatchan fosfor miqdori birmuncha ortdi. Bunda fosforli o’g’itlarning dozasini ortishi bilan tuproqdagi harakatchan fosfor miqdori ham ortdi.
Demak, mineral va organik o’g’itlar o’g’itlar tuproqda azot hosil bo’lish jarayonlariga ijobiy ta’sir ko’rsatib, harakatchan fosfor hosil bo’lishini tezlashtiradi. Bu ta’sir azotli o’g’itlarning dozasini ortishi bilan kuchayadi.

3.1.3-jadval