Квк 63.(50') м-3 Tarix xalq ma'naviyatining asosidir

19-§. XORAZM DAVLATI VA UNING YUKSALISHI

4. 
   Ma'muniylar davrida Xorazm
   

Tayanch tushunchalar: Mustaqillik uchun kurash; Xorazmshohlar davlati; Ichki ziddiyatlar

Xorazmshohlar davlati IX-X asrlarda tohiriy, safforiy va somoniylar qo'l os-tida bo'lgan. X asr oxirlarida Xorazm

iqtisodiy jihatdan yana tez rivojlana boshlagan. X asrning oxi-riga borganda VIII asr boshlaridagi mavjud uchta shaharlarning soni o'ttiz ikkitaga yetgan. X-XI asrlarda Xorazm mintaqadagi yirik savdo markazlaridan biriga aylangan. Xorazm savdogarlari chorvadorlar (hozirgi Turkmaniston va Qozog'iston) hamda Itil (Volga) bo'yidagi Xazar va Bulg'or podsholiklari, shuning­dek, Sharqiy Yevropaning slavyan aholisi bilan savdo-sotiq olib borganlar. Savdo aloqalarining kengayishida ayniqsa, Gurganch (Urganch) shahri muhim rol o'ynagan. Uning hokimi «Gurganch miri» nomi bilan ulug'langan.

995-yilda Gurganch miri Ma'mun ibn Muhammad Kat shahrini ishg'ol qilib, Xorazmning ikkala qismini birlashtirdi va Xorazmshoh unvoniga sazovor bo'ldi. Shu tariqa afrig'iylar sulo-lasi barham topib, ma'muniylar hukmronligi boshlandi. Ko'hna Urganch Xorazmshohlar davlatining poytaxtiga aylandi. Qisqa davr ichida ma'muniylar Xorazmshohlar davlatini ijtimoiy, si­yosiy, iqtisodiy va madaniy jihatdan rivojlantirdilar. Mamlakat viloyat, shahar va qishloq (qal'a)larga ajratilib boshqarildi.

Xorazmshoh davlatning oliy va mutlaq hokimi hisoblanardi. Gurganchda shoh qarorgohi, markaziy boshqarma - devonxona tashkil etildi. Uning tarkibida ziroat, savdo-tijorat, moliya, soliq, shahar va qishloqlarda osoyishtalikni saqlash uchun harbiy ishlar bilan shug'ullanadigan mahkamalar faoliyat ko'rsatgan. Davlat­ning eng yuqori lavozimlaridan biri vazirlik - xo'jayi buzruk unvoniga ega bo'lgan. U devonxona ishlariga mas'ul bo'lgan. Harbiy safarlar vaqtida hukmdor nomidan davlatni idora etgan.

Ma'muniylar davrida Xorazmda ilm-fan va madaniy at ravnaq topib, Ma'mun akademiyasi - «Dorul hikma va maorif» («Bi-limdonlik va maorif uyi») tashkil etiladi. Ushbu ilmgohda bu-yuk qomusiy olimlar ijod etganlar, o'z kashfiyot va asarlari bilan Xorazmshohlar davlatining mavqeyini yuksak darajaga ko'tar-ganlar. Biroq bu madaniy yuksalish uzoq davom etmagan.

4. 
   
   4. 
      Mustuqillik uchun kurash
      
   1017-yilda Mahmud G'aznaviy tomoni­dan zabt etilib, o'z mustaqilligidan mah-rum bo'lgan Xorazm ko'p vaqt o'tmay (1040) Saljuqiylar davlatiga qaram bo'lib qoladi. Saljuqiylar hukmdori Malikshoh o'z ma'murlaridan Anushteginni Xorazm-ga noib qilib tayinlaydi. Anushtegin vafotidan so'ng Xorazmda uning vorisi Qutbiddin Muhammad (1097-1127) noiblik qiladi. Garchi u «xorazmshoh» unvonini tiklab, bunday jarangdor nom bilan ulug'lansa-da, Saljuqiylar davlatining sadoqatli noibiligicha qolgan edi. Xorazmning mustaqilligi Qutbiddin Muhammadning o'g'li Otsiz (1127-1156) nomi bilan bog'liqdir.
   
5. 
   Dastavval Otsiz turkman va qipchoqlarni o'ziga bo'ysundi-radi. Xorazm bilan iqtisodiy jihatdan bog'liq bo'lgan Sirdaryo etaklari va Mang'ishloq yarimorolini egallaydi. Otsiz Kaspiy dengizi sohillaridan to Sirdaryoning o'rta oqimiga qadar bo'lgan yerlarda Xorazmshohlar davlatining poydevorini barpo etadi.
   
   4. 
      Xorazmshohlar davlatining tashkil topishi
      
6. 
   Otsizning siyosatini uning vorislari El-arslon (1156-1172), Sultonshoh Mah­mud (1172) va Takash (1172-1200) da-vom ettiradilar. XII asrning ikkinchi
   
7. 
   
   
8. 
   XORAZMSHOHLAR DAVLATI
   
9. 
   
   
10. 
    
    
11. 
    
    
12. 
    
    
13. 
    
    
14. 
    
    
15. 
    IPC
    
16. 
    
    
17. 
    ,J6 Saksin;
    
    4. 
       _vvJand<
       
18. 
    Ш 1152 vO'tror
    
    4. 
       о/
       
19. 
    Jrgan^^V^^
    
    4. 
       /2/д
       
20. 
    >ro
    
21. 
    Marv'..'
    
    4. 
       U93
       
    4. 
       salx
       
    4. 
       G'azna
       
22. 
    W_Tk. 1165 X л °^Tabnz \ Nisa о i, WARBAYJON -sr^ftOSO^ _t
    

4. 
   yarmida Movarounnahr va Xurosonda siyosiy vaziyat yanada keskinlashadi. 1153-yilda Sulton Sanjarga qarshi ko'chmanchi o'g'uzlar isyon ko'taradilar. Buning oqibatida Saljuqiylar davlati keskin zarbaga uchrab, zaiflashib qoladi.
   
5. 
   
   4. 
      Davlat hududining kengayishi
      
   Dastavval undan Kichik Osiyo va Kermon ajralib ketadi. So'ngra Fors, Ozarbayjon va Xuroson viloyatlari mustaqil bo'lib oladi. Bunday siyosiy vaziyatda, shubhasiz, Xorazmning hukm-ronlik doirasi kengaytirilib, uning mustaqilligi yanada mustah-kamlanadi. Xorazm davlati, ayniqsa, Otsizning nabirasi Takash davrida juda kengayadi. 1187-1193-yillarda u Nishopur, Ray va Marv shaharlarini zabt etadi. 1194-yilda esa saljuqiylar sultoni To'g'rulga qaqshatqich zarba berib, Eronni Xorazmga bo'ysundiradi.
   
6. 
   Takashdan so'ng uning o'g'li Alovuddin Muhammad (1200-1220) ham Xorazm davlatini kengaytirish siyosatini davom
   
7. 
   
   
8. 
   
   
9. 
   
   
10. 
    
    
11. 
    
    
12. 
    ARAB QABILALAR!
    
13. 
    
    
14. 
    Qutbiddin Muhammad I davridaXorazm hududlari Otsiz davrida (1127-1156) qo'shib olingan yerlar
    
15. 
    El Arslon davrida (1156-1172) qo'shib olingan hududlar
    
16. 
    
    
17. 
    
    
18. 
    
    
19. 
    
    
20. 
    MAMLUKLAR
    
21. 
    
    4. 
       300 km
       
    4. 
       0
       
    
    
22. 
    
    
23. 
    
    
24. 
    Takash davrida (1172-1200) qo'shib olingan hududlar Muhammad Xorazmshoh davrida (1200-1220) qo'shib olingan yerlar Xorazmshohlarning harbiy yurishlari
    
25. 
    Masshtab:
    

4. 
   ettiradi. 1206-yildan boshlab Movarounnahrni qoraxitoylarning qaramligidan ozod etishga kirishildi. 1210-yilda Talos vodiysida
   

4. 
   qoraxitoylar mag'lubiyatga uchraydi. Yettisuvgacha bo'lgan yer­lar Xorazmshohlar davlati tasarrufiga o'tadi.
   
5. 
   XIII asr boshida Xorazm juda keng maydonni egallagan buyuk davlatga aylangan edi. Uning shimoli g'arbiy va g'arbiy chegarasi Orol va Kaspiy dengizi sohillaridan janubi g'arbda Iroqqa qadar borar edi. Janubi sharqiy hududlari G'azna vi-loyatidan, shimoli sharqiy chegarasi esa Yettisuv va Dashti Qipchoqdan o'tar edi.
   
6. 
   Sharqdagi bu ulkan davlatning poytaxti Urganch shahri edi. Hukmdor Muhammad Xorazmshoh esa «Iskandari soniy» deb ulug'langan. Uning saroyida 27 hukmdor va ularning vakil-lari doimo itoatda bo'lgan.
   
   4. 
      Ichki ziddiyatlar
      
7. 
   Mamlakat qoraxitoylar zulmidan qutul-gan bo'lsa-da, mehnatkash aholining
   
8. 
   ahvoli yengillashmadi. Aksincha, xorazmshohlarning harbiy yurishlari, soliq siyosatidagi beboshlik, amir va ma'murlarning jabr-u zulmi mamlakat fuqarolarining moddiy ahvolini g'oyat og'irlashtirdi, xalq xo'jaligini yanada zaiflashtirdi. Bu, shub­hasiz, shahar va qishloq aholisining Xorazmshohga qarshi noroziligini oshirdi. Natijada, 1210-yilda O'tror aholisi, 1212-yilda esa samarqandliklar qo'zg'olon ko'tardilar. Muhammad Xorazmshoh qo'zg'olonlarni shafqatsizlik bilan bostiradi.
   
9. 
   Viloyat hukmdorlarining isyonlari, xalqning ko'pgina taba-qalari noroziligi, qo'shin va saroyda fitnalarning avj olishi dav­latning beqarorlik holatini yaqqol ko'rsatar edi. Shuning uchun ham bu davlat ko'p yashamadi.
   
   4. 
      _Ф
      
10. 
    
    
11. 
    1. Xorazmning mustaqillik uchun kurashlari va uning hukmdori
    Otsiz haqida gapirib bering.
    

2. 
   Xorazmshohlar davlatining barpo etilishi haqida nimalarni bilib oldingiz?
   
3. 
   Nima sababdan Xorazmshoh «Iskandari soniy» deb ulig'lan-gan?
   

4. 
   4. Xorazmshohlar davlati nega zaiflashib qoldi?
   
5. 
   20-§. O'RTA OSIYOLIK MUTAFAKKIRLAR. ILM-FAN RAVNAQI
   
6. 
   Tayanch tushunchalar: «Bayt ul-hikma»; Buyuk allomalar; Arab tilining ahamiyati; Hadis; Kalom ilmi; Fiqh
   
7. 
   
   4. 
      «Bayt ul-hikma»
      
   IX-XII asrlarda Movarounnahr va Xu­rosonda sodir bo'lgan siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlar mamlakat madaniy hayotiga ham kuchli ta'sir etdi.
   
8. 
   Movarounnahr arablar tomonidan istilo qilingach, zabt etilgan o'zga mamlakatlar qatorida, bu o'lkada ham faqat islom dinigina emas, balki arab tili va uning imlosi ham joriy etildi. Chunki arab tili xalifalikning ham davlat tili, ham fan tili edi. Shu boisdan arab tilining o'rni va ahamiyati oshib, uni o'zlashtirishga bo'lgan intilish kuchaydi.
   
9. 
   Arab tili va yozuvini yaxshi o'zlashtirib olgan bilimdonlar paydo bo'ldi. Bag'dod shahri Sharqning yirik ilm va madani-yat markazi edi. IX asrda bu shaharda «Bayt ul-hikma» tash­kil etilgan edi. «Bayt ul-hikma»da katta kutubxona, Bag'dod va Damashqda astronomik kuzatishlar olib boriladigan rasadxona-lar mavjud edi. Bu ilm dargohiga jalb etilgan tolibi ilmlar tadqi-qotlar bilan bir qatorda qadimgi yunon va hind olimlarining ilmiy merosini o'rganish va asarlarini arab tiliga tarjima qilish bilan shug'ullanardilar. Al-Xorazmiy, Ahmad al-Farg'oniy, Ahmad al-Marvaziy, al-Abbos Javhariy va Yahyo bin Abu Mansur kabi Movarounnahr va xurosonlik olimlar ijod qilib, o'rta asr ilm-u faniga katta hissa qo'shadilar.
   
   4. 
      Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy
      
10. 
    Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy (783-850-yillarda yashab ijod qilgan) Xo­razm diyorida tug'ilib, voyaga yetadi.
    
11. 
    Dastlabki savod va turli sohadagi bilimlarini u o'z ona yur-ti Xorazm va Movarounnahr shaharlarida ko'pgina ustozlardan oladi. So'ngra u xalifa Ma'mun zamonida (813-833) «Bayt ul-hikma»da mudir sifatida faoliyat ko'rsatadi. Zamonasining mash­hur matematigi, astronomi va geografi sifatida fanga ulkan hissa qo'shdi. Al-Xorazmiy 20 dan ortiq asarlar yozdi. Ulardan faqat 10 tasigina bizgacha yetib kelgan. Matematikaga doir asarlari «Al-jabr val-muqobala», «Hind hisobi haqida»; geografiyaga
    

4. 
   
   
   
   
   
   4. 
      
      
5. 
   oid kitoblari «kitol> surat ul-arz» («Yer surati»); astronomiyaga oid asarlari «Zij» va «Usturlob bilan ishlash haqida kitob»; tarixga oid asarlari «Kitob at-tarix», «Yahu-diylarning taqvimi va bayramlarini aniqlash haqida risola» nomlari bilan atalgan.
   
6. 
   Hatto «algebrd» atamasi ushbu kitob-ning «al-jabr» deb yuritilgan qisqacha no-mining aynan ifodasidir. Xorazmiy nomi esa matematika fanida «algoritm» atamasi Al-Xorazmiy _snaklida o'z ifodasini topdi. Uning «А1-jabr» asari asrlar davomida avlodlar qo'lida yer o'lchash, ariq chiqarish, bino qurish, merosni taqsimlash va boshqa turli hisob va o'lchov ishlarida dasturilamal bo'lib xizmat qildi. Xorazmiy-ning bu risolasi XII asrdayoq Ispaniyada lotin tiliga tarjima qi-linadi va qayta ishlanadi. Xorazmiyning arifmetik risolasi hind raqamlariga asoslangan o'nlik hisoblash tizimining Yevropada, qolaversa, butun dunyoda tarqalishida buyuk ahamiyat kasb etdi. Shunday qilib, vatandoshimiz Xorazmiy al-jabrai mustaqil fan darajasiga ko'tarib, algebra faniga asos soldi va tarixda o'zidan o'chmas iz qoldirdi.
   
   4. 
      Ahmad al-Farg'oniy
      
7. 
   «Bayt ul-hikma»da faoliyat ko'rsatgan olimlardan yana biri buyuk astronom,
   
8. 
   matematik va geograf Abul Abbos Ahmad ibn Muhammad ibn Kasir al-Farg'oniy (797-865-yillarda yashab ijod qilgan). U Farg'ona vodiysidagi Quva shahrida tavallud topgani uchun Sharqda Al-Farg'oniy, Yevropada esa Alfraganus taxallusi bi­lan shuhrat topgan. U astronomiya, matematika va geografiya fanlari bilan shug'ullandi. Qator ilmiy va amaliy asarlar yozib qoldirdij'Damashqdagi rasadxonada osmon jismlari harakati va o'rnini aniqlash, yangicha zij (astronomik jadval) yaratish ishlari-ga rahbarlik qildi. 832-833-yilIarda Suriyaning shimolida Sinjor dashtida va ar-Raqqa oralig'ida yer meridiani bir darajasining uzunligini o'lchashda qatnashdi.
   
9. 
   861-yilda al-Farg'oniy rahbarligida Nil daryosi sohilida qu-rilgan qadimgi gidrometr - daryo oqimi sathini belgilaydigan «Miqyos an-Nil» inshooti va uning darajoti qayta tiklandi. -iBizning davrimizgacha Ahmad Farg'oniyning sakkiz asari
   
10. 
    saqlangan bo'lib, ular orasida «Sa-moviy harakatlar va umumiy ilmi nujum» kitobi ham bordijj Bu ki-tob XII asrdayoq lotin va ibroniy tillariga tarjima qilinib, nafaqat musulmon Sharqidagi, balki Yev-ropa mamlakatlaridagi astrono­miya ilmining rivojini boshlab berdi. Yevropada mashhur bo'lgan alloma nomi XVI asrda Oydagi kraterlardan biriga berilgan.
    
11. 
    JMustaqillik yillarida Ahmad al-Farg'oniyning noyob ilmiy me-rosi xalqimizga qaytarildi. 1998-yil oktabrda alloma Ahmad al-Farg'oniy tavalludining 1200 yil-ligi nishonlandi. Farg'ona shahrida
    
12. 
    
    4. 
       Imom al-Buxoriy
       
    al-Farg'oniy nomi bilan bog' yaratildi va buyuk allomaga haykal o'rnatildij
    
13. 
    Dunyoviy fan olimlari bilan bir qator-da bu davrda islom ta'limotining takomi-
    
14. 
    li yo'lida movarounnahrlik muhaddis ulamolarning ham xiz-mati katta bo'ldi. Bu borada ay­niqsa Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy (810—870-yillarda yashab ijod qilgan) va uning zamondo-shi hamda shogirdi Abu Iso Mu­hammad at-Termiziy (824—894-yil-lar)ning hissasi nihoyatda buyuk-dir.
    
15. 
    Imom al-Buxoriy islom ta'limo-tiga oid yigirmadan ortiq asarlar yozdi. Uning birgina «Al-jome' as-sahih» asariga 7275 hadis kiritilgan.
    
16. 
    1998-yil oktabrda buyuk muta-fakkir Imom al-Buxoriy tavalludi­ning 1225 yilligi nishonlandi. Sa­marqand yaqinidagi Xartang qish­
    

4. 
   log'ida «lmom al-Buxoriy yodgorlik majmui» barpo etildi. 4 jild-lik «Al-jome' as-sahih» kitobi ilk bor o'zbek tilida nashr etilib, kitobxonlarga taqdim etildi.
   
   
   
   

1. 
   «Bayt ul-hikma» haqida nimalarni bilib oldingiz?
   
2. 
   Ahmad al-Farg'oniy va Xorazmiyning matematika fanida tutgan o'rni nimalardan iborat?
   
3. 
   Imom al-Buxoriy va Abu Mansur al-Moturidiylarning ilmiy merosi ahamiyati haqida nimalarni bilib oldingiz?
   

4. 
   * Hadis (arabcha: rivoyat, naql) — Islom dinida Qur'ondan keyingi muqaddas manha. Muhammad payg'ambar (s.a.v.)ning faoliyati va ko'rsatmalari haqida to'plangan ma'lumotlar yig'indisi.
   
5. 
   
   
6. 
   
   
7. 
   21-§. MOVAROUNNAHR VA XORAZMNING MADANIY HAYOTIDA YANGI DAVR (IX-XIII ASR BOSHLARI)
   

8. 
   
   

9. 
   
   1. 
      Abu Mansur al-Moturidiy
      
   Kalom ilmi ravnaqiga ulkan hissa qo'sh-gan buyuk alloma Abu Mansur al-Moturidiy (870-944) Samarqand yaqi-nidagi Moturid qishlog'ida tug'ilgan. Al-Moturidiy islomiy odob qoidalari, ma'naviy-axloqiy kamolot sirlaridan ta'lim be-rishga mo'ljallangan qator asarlar yozgan. Ulardan «Kitob at-Tavhid» («Allohning birligi») va «Та 'vilot ahl as-sunna» («Sun-niylik an'analari sharhi») nomli asarlarigina saqlanib qolgan.
   
10. 
    Ularda diniy ta'limot, islomiy urf-
    odatlar insonning kamol topishida
    'nW&tts. dunyoqarashining shakllanish mo-
    
    2. 
       
       
11. 
    hiyati talqin etilgan. Al-Moturidiy 944-yilda Samarqandda vafot et-gan.
    
12. 
    Mustaqillik sharofati bilan diniy qadriyatlarimiz tiklanayotgan Vata-nimizda 2000-yil noyabrda Imom al-Moturidiy tavalludining ИЗО yil-ligi nishonlandi. Samarqandda al-Moturidiy xotirasiga bag'ishlangan
    
13. 
    yodgorlik majmui barpo etildi, asar-Abu Mansur al-Moturidiy _{ш &zbek 1[Ш nashr еШ{}
    
14.