Квк 63.(50') м-3 Tarix xalq ma'naviyatining asosidir

* Kuhandiz (ark) - shaharning hokim qasri joylashgan qismi *

• 
  Rabod - shaharning tashqi mavzesi
  
• 
  Ixshid - viloyat hokimi
  
• 
  Shahriston - shaharning ichki qismi
  

i _ —(

1. 
   Sug'd ixshidligi haqida gapirib bering.
   
2. 
   Toxariston qaysi hududlarni o'z ichiga olgan?
   
3. 
   Farg'onada mavjud bo'lgan yirik shaharlarni qayd eting.
   

4. 
   Chirchiq va Ohangaron vodiylarida qaysi hokimliklar mavjud*¹ edi?
   
5. 
   O'rta Osiyo hokimliklarida boshqaruv ma'muriyatining aso­siy vazifasi nimalardan iborat bo'lgan?
   
6. 
   O'rta asrlarda shaharlar necba qismdan iborat bo'lgan va ular qanday nom bilan atalgan?
   

7-§. VI-VII ASRLARDA MADANIY HAYOT

Tayanch tushunchalar: Yozuv; Diniy e'tiqodlar; San'at; Musiqa

Yozuv

Bu davrda Sug'd, Xorazm va Toxaris­ton aholisining alohida-alohida yozuv-

lari bo'lib, sug'd va xorazm yozuvlari qadimgi oromiy yozuvi asosida maydonga kelgan edi. Toxar yozuvi baqtriya yozuvi asosida shakllangan edi. Xat, hujjat va ayrim axborotlar kabi maktubotlar asosan charm, yog'och, sopolga va kamdan kam hollarda qog'ozga bitilardi. Chunki qog'ozning bahosi nihoyatda baland edi. Ayrim bitiklar esa hatto podsho saroylari va ibodat-xona devorlariga ham yozilardi. Ular orasida elchilik maktub-lari, xo'jalik kirim va chiqimlari, yuridik shartnomalar, astro-nomik hujjat, tarixiy yodnomalar hamda diniy aqidalar bitilgan nodir qo'lyozma topilmalar bor. Bizning zamonimizgacha saq-lanib qolgan sug'd yozuvlari Panjikent yaqinidagi Mug' qal'a-, sida, Sharqiy Turkistondagi Turfan shahri yaqinida, Samarqand-ning qadimiy xarobasi Afrosiyobda qayd etib o'rganilgan. j Ularda Sug'dning siyosiy tarixi, huquq va qonunlari, iqtiso­diy va diniy e'tiqodlari xususida muhim ma'lumotlar keltiril-gan.

Sug'dda o'g'il bolalar besh yoshga to'lgach, yozuv va hisobga o'rgatilar, so'ng­ra ular 20 yoshga kirganlarida savdo ishla-rini o'rganish uchun o'zga mamlakatlarga jo'natilar edi.

Sug'd yozuvi.

* Ilk o'rta asrlarda yurtimizda sug'd, xorazm, toxar va turkiy run (ko'kturk) yozuvlari mavjud bo'lgan.

Shuningdek, bu davrda turkiy run (ko'k-turk) xati ham keng qo'llanilgan. Turklar-ning bu yozuvi biri ikkinchisiga tutashib ketadigan 38-40 harflardan iborat edi. U tosh va yog'ochlarga o'yib yozishga niho-yatda qulay edi. Qadimgi ko'kturk bitiklari (Kultegin va Bilga xoqon bitiklari) Oltoy va Sharqiy Turkis-tondan tashqari, Yettisuv, Farg'ona va Zarafshon vodiylaridan topilib, o'rganilgan. Ular qabrtoshlari, sopol va metall buyumlar, yog'och hamda tanga pullarga bitilgan.

Dlnfy e'tiqodlar

VI-VH asrlarda O'rta Osiyoda zardush-tiylik, buddaviylik, nasroniylik, moniylik, qam (shomoniylik) kabi bir nechta mahalliy va boshqa o'lkalar-dan kirib kelgan dinlar mavjud bo'lgan. Aholining ko'pchiligi zardushtiylik diniga e'tiqod qilgan.

Samarqand viloyatining Urgut tumani Sug'ddagina emas, balki butun O'rta Osiyoda nasroniylik markazlaridan hisobla-

nardi. Ilk o'rta asrlarda O'rta Osiyo xalqlarining mafkuraviy hayotida moniy dini ham ancha chuqur ildiz otgan edi. Moniy dini ta'limoti bo'yicha olamning ibtidosi ikki qarama-qarshi yaratuvchi -yorug'lik va ezgulik hamda zulmat va yovuzlikdan iboratdir. Ibodat, ro'za, sa-daqa moniy dinining arkoni hisoblan-gan.

Turk xoqonligining chorvador aholi-si qadimdan shomoniylik diniga sig'inib kelgan. Bu din jon va ruhlarga, ota­bobolar ruhiga sig'inish e'tiqodini tarbiyalagan. Qadimgi turk­lar o'z dinini «qam» deb yuritganlar. Chunki ularda «shomon» degan so'z bo'lmagan. Bu din koinotni yo'qlikdan bor qilgan Ko'k Tangriga e'tiqod qiluvchi yakka xudolik dini hisoblana-di. Chorvador ko'chmanchi aholi Ko'k Tangriga bag'ishlangan marosimlar o'tkazib, qurbonliklar qilishgan. Masalan, Ko'k Tangri sharafiga qurbonlik uchun qora qashqa ot so'yilgan.

• 
  Arkon — dindagi eng muhim vazlfa. suyanchiq, ma'muriyat
  
• 
  Qam-shomon — Ko'k Tangriga sig'inuvchi yakka xudolik dini
  

San'at

Tasviriy san'atning rassomlik va hay-kaltaroshlik kabi bir qator tarmoqlari ravnaq topadi. Surxon vohasida Bolaliktepa va Zarafshon vo-diysida Panjikent, Varaxsha va Afrosiyob, Farg'ona vodiysida Quva xarobalarida topib o'rganilgan yodgorliklardan - devoriy suratlar, haykallar va ganchkori naqshlar o'sha davrning yuk-sak san'at asarlaridan hisoblanadi. Devoriy tasvirlar zamonasi-ning o'ta murakkab hayoti, din-u e'tiqodi va tashqi mamlakatlar bilan olib borilgan aloqalardan hikoya qiluvchi manbadir.

Haykaltaroshlik rivojiga ayniqsa buddaviylik dini kuchli ta'sir ko'rsatgan. Farg'ona vodiysida Quvadan hamda Qo'rg'on-tepa yaqinidagi Ajinatepadan buddaning bahaybat haykallari topilib, o'rganildi. Ajinatepa buddasi haykalining bo'yi 12 metrga boradi. Bu davrda badiiy yog'och o'ymakorligi san'ati ham yuqori darajada rivojlangan.

Ilk o'rta asr ganchkorligi san'atining nodir yodgorligi namunalari Varaxsha topilmalari orqali tadqiq etildi. Turli xil geometrik shakllar, mevali daraxt va o'simliklarning o'ymakor naqshlari, ov manzarasi Buxoro hukmdorlarining Va-raxshadagi qarorgohining hashamatli saroy

devorlarini bezab turgan.

O'rta Osiyoda musiqa, raqs, qo'shiq-chilik, qiziqchilik va dorbozlik kabi san'atning turli sohalari ham rivojlangan edi. Bu davrda san'at sohasida Buxoro qiziqchilari, Samarqand naychilari, Toshkent raqqos yigit va raqqosa qizlari bilan shuhrat topgan edi.

Choch raqqoslari ijro etgan mashhur «Choch raqsi» yoki doira chertmasiga imo bilan yelka uchirib tushadigan o'ynoqi «Doira raqsi» Xitoy a'yonlarini maftun etib, ularni hayratga solgan edi. Birgina Buxoro shahri-da usta hunarmandlar tomonidan o'n turdagi cholg'u asboblari yasalgan.

1. 
   Aholi qanday yozuvlardan foydalangan?
   
2. 
   Sug'dda savodxonlikka intilish kuchli bo'lganligini nimalarda ko'rish mumkin?
   
3. 
   Aholi qanday dinlarga e'tiqod qilgan?
   
4. 
   Moniy dini ta'limoti, uning arkonlari nimalarda o'z ifodasini topgan?
   
5. 
   VI-VII asrlardagi tasviriy san'at. musiqa va haykaltaroshlik san'ati haqida gapirib bering.