Квк 63.(50') м-3 Tarix xalq ma'naviyatining asosidir

Dehqonlar va ular xo'jaligidagi hayot

Sarkorlar o'zlariga tegishli yer maydonlarini sug'orish tarmoqlarining yuqori qismidan, ayniqsa, to'g'on boshi atrofidan ajratib oladilar. Bu yo'l bilan ular suvdan dehqonchilikda bemalol foydalanish, suv taqsimotini nazoratga olib, qishloq aholisi ustidan o'z ta'sirini o'tkazish imkoniyatiga ega bo'ladi. Shu tariqa ular ziroatkor aholi ustidan hukmronlik qila boshlaydi. O'sha zamonda ular dehqonlar deb atalgan.

Dehqonlar shaharlarda hashamatli qasr va saroylarga, savdo hunarmandchilik do'kon-u rastalaridan iborat kattagina xo'jalikka ham ega edilar. Qishloqlarda esa ekinzor paykallardan tashqari, ular­ning ko'shk va istehkomli qo'rg'onlari, objuvoz-u moyjuvoz hamda tegirmonlari bo'lardi. Qul, cho'rilardan iborat ko'pdan ko'p xizmatkorlar dehqonlarning xo'jaligida qishin-yozin mehnat qilganlar. Bulardan tashqari har bir katta yer egasining 30-40, 50-100 va ba'zan undan ortiq maxsus askariy guruhi - chokarlari bo'lgan.

Chokarlar baquvvat va abjir hamda Mulkdor dehqon oilasi. o'z xojasiga sadoqatli o'spirinlardan tan­lab olingan. Bunday sodiq va jangovar chokarlari bilan dehqon­lar yov hujumi paytlarida dushmanga qarshi harbiy yurishlarda qatnashardi. Osoyishtalik zamonda esa chokarlarga suyanib, qish-loqning ziroatkor ahli ustidan hukmlarini o'tkazardi.

Qishloq jamoalarining tabaqalanishi

Avvalda o'z qaramog'idagi xizmatkor-lari mehnatidan foydalanib kelgan deh­qonlar keyinchalik turli yo'Har bilan qishloq jamoalari ustidan hukmronlik qiladigan, bora-bora ular kuchidan foydalanadigan bo'ladilar. Shunday qilib, mamlakatda yerga egalik qilish munosabatlari-ning shakllanishi bilan qishloq jamoalari ichida yirik yer egalari bo'lmish dehqonlar bilan bir qatorda kadivarlar tabaqasi ham paydo bo'ladi. Mamlakatda yer-suv mulkchiligining xususiyligi ortib borishi bilan kadivarlarning soni asta-sekin ko'payib, dehqonchilik xo'jaligining asosiy ishlab chiqaruvchi kuchlaridan biriga aylanadilar.



V asrning o'rtalariga kelib, garchi ekin yerlarining ma'lum bir qismi mulkdor dehqonlar qo'l ostidagi mulklardan iborat bo'lsa ham, ammo ziroatkor vohalardagi obikor yerlarning asosiy qismi hali ham qishloq jamoalarining qaramog'ida edi.

f * Obikor - sug'oriladigan yer maydoni

Yer egaligining tarkib topishi oqibatida mamlakatning ijtimo­iy hayotida keskin o'zgarishlar sodir bo'ldi. Ushbu o'zgarishlar ayniqsa qishloqlarda sezilarli bo'ldi. Qishloq jamoalari yerli mulkdor dehqon va unga qaram bo'lgan yersiz va erksiz kadivarlarga ajralib bordi. Qishloq jamoalari yerlarida yashab yer va suvdan iborat umumiy mulkka ega bo'lgan erkin ziroatchilar

__ of

tabaqasi kashovarzlar deb atalardi. Ularning ma'lum bir qismi jamoa yerlaridan mahrum bo'lib, bora-bora kadivarlarga aylanib borganlar. Ayrim dehqonchilik vohalarining katta yerlarga ega bo'lgan dehqonlari esa o'z viloyatlarida hatto mustaqil hokim bo'lib oladilar.




Г V

• 
  Dehqon (qishloq hokimi) - ilk o'rta asrlarda mulkdor
  

tabaqa

• 
  
  
  
  
  Kashovarz - ziroatchi oddiy qo'shchilar
  
• 
  Kadivar - qishloqning dehqonlarga qaram aholisi
  
• 
  Chokar - dehqon mulkini qo'riqlovchi, harbiy posbon
  
• 
  Objuvoz - suv kuchi bilan yuradigan, sholi oqlaydigan qurilma
  
• 
  Moyjuvoz - o'simlik urug'idan moy olinadigan qurilma
  

1. 
   Dehqonchilikda qanday yutuqlar qoiga kiritilgan?
   
2. 
   Qanday omillar qishloqlar nufuzining ko'tarilishiga sabab bo'lgan?
   

3. 
   Nima sababdan qo'riq va bo'z yerlarni o'zlashtirishga ehtiyoj kuchaydi?
   

3. 
   Dehqonlar va kadivarlar tabaqasi qay tariqa shakllandi?
   
4. 
   Kashovarzlar kim, ular haqida nimalarni bilib oldingiz?
   

2-§. ILK O'RTA ASRLAR DAVLATLARI

Tayanch tushunchalar: Afrig'iylar; Xioniylar; Kidariylar; Eftallar

Xorazm davlatining tashkil topishi

Zaiflashib borayotgan Qang' davlatidan birinchi bo'lib Xorazm ajralib chiqadi. Uni mahalliy afrig'iylar sulolasiga mansub xorazmshohlar idora qila boshlaydi. Ill asr o'rtalarida Xorazm davlatining poytaxti dastlab hozirgi Qoraqalpog'iston-ning Ellikqal'a tumanida joylashgan qadimgi TuproqqaPa shahar xarobasining o'rnida bo'lgan.

Poytaxt mudofaa jihatidan nihoyatda mustahkam qurilgan. Shaharning mustahkam darvozaxonasi bo'lgan. Darvoza qarshi-sida shahar markazini kesib o'tgan ko'chaning har ikki tomoni bo'ylab shaharliklarning turarjoylari joylashgan. Shahar marka­zidan yuqoriroqda ibodatxona majmuasi, uning yonida esa ba-landligi 25 metr bo'lgan uch minorali xorazmshohlar qasri qad ko'targan. Bu davrda Xorazmda atrofi mustahkam devorlar bilan o'ralgan shaharlar, istehkomli qishloqlar juda ko'p bo'lgan.

Milodiy 305-yilda Xorazmshoh Afrig' o'z qarorgohini Xo-razmning qadimgi Kat shahriga ko'chiradi. Kat qayta tiklanib, Al-Fir qasri ichida shoh o'ziga yangi saroy qurdiradi. Xuddi shu vaqtdan boshlab Xorazmning afrig'iy shohlari oldi tarafiga shoh surati, orqasiga suvoriy tasvirlari tushirilgan kumush tangalar zarb etib, mamlakatning ichki va tashqi savdo munosabatlarini mustahkam o'rnatib oladilar.

Abu Rayhon Beruniyning yozishicha, xorazmshohlar unvoni dastlab siyovushlar sulolasi tomonidan qabul qilingan. Beruniy bu haqda «Siyovush ibn Kayxusravning Xorazmga kelishidan... tarix oldilar. Shu vaqtdan Kayxusrav... turk podsholari (usti­dan) hukmronligini yurg'izgan edi» deb yozgan. O'sha zamonda Kayxusrav, Saksafar, Farasman, Xusrav kabi hukmdorlar «Xorazmshoh» unvoniga sazovor bo'lishgan.

.

* Xorazmshoh - Xorazm davlati hukmdorlarining unvoni. Beruniy asarlarida keltirilgan ma'lumotlarga qaraganda, dastlab Xorazmshoh unvoni bilan Xorazmni Kayxusrav idora etgan. Quyidagi 4 sulola: afrig'iy­lar; ma'muniylar; oltintoshlar; anushteginiylar hukmdorlari «Xorazmshoh» unvoniga ega bo'lganlar
Moddiy-madaniy topilmalardan ayon bo'lishicha, III asrda Xorazm hududida iqtisodiy-siyosiy jihatdan mustaqil bir nechta sug'orma dehqonchilik vohalarni boshqargan mayda hokimliklar tarkib topgan. Tuproqqal'adan qo'lida burgut qo'ndirilgan tojdor hukmdor yoki Anqaqal'a- yaqinidan esa qo'lida lochin tutgan tojdor kishi tasviri so'qilgan tanganing topilishi, shubha-siz, hukmronlik ramzidan dalolat beradi. Bu davrda Xorazmda sug'orma dehqonchilik, hunarmandchilik, chorvachilik va savdo-sotiq, ilm-fan, san'at, xususan haykaltaroshlik yuqori darajada rivoj topgan. Ill asrdayoq Qang' davlatidan ajralib mustaqillik-ka erishgan Xorazm o'zaro kurashlarda g'olib chiqadi. Natijada afrig'iylar sulolasi hukmronligiga asos solinadi.

Xorazm xioniylar, kidariylar, eftallar hamda Turk xoqon-ligi davrida ham o'zining siyosiy mustaqilligini saqlab qoladi. Vizantiyalik tarixchi Menandr Xorazm VI asrning 60-yillarida Vizantiya va turklar bilan diplomatik aloqalar olib borganligi to'g'risida ayrim ma'lumotlarni qayd etgan.

Eftallar davlati

Eftallarning ilk ajdodlari Xitoyning shi-moli g'arbiy hududida (Xesi) yashagan

* Burgut va lochin Xorazmning hukmronlik ramzlari bo'lgan

Xioniylar davlati

IV asr o'rtalarida O'rta Osiyoga Yettisuv va Sharqiy Turkistondan ko'chmanchi xion nomli qabilalarning hujumi boshlanadi.

Kidariylar davlati

Xioniylar 353-yilda o'z hukmdori Grumbat boshchiligida Sug'dga bostirib kiradilar. So'ngra ular Eronda tashkil top­gan va tobora kuchayib borayotgan Sosoniylar davlati bilan to'qnashadilar. Dastlabki janglardayoq sosoniylar shohi Shopur II (309-379) xioniylardan yengiladi. So'ngra ular o'rtasida tuzilgan sulh ittifoq orqali mustahkamlanadi. O'rtadagi ittifoq goh buzilib, goh tiklanib turadi. Nihoyat, IV asrning 70-yillarida O'rta Osiyoda xioniylar hukmronligi o'rnatildi. Sirdaryo bo'y-laridan to Amudaryo havzasigacha cho'zilgan keng maydonda xioniylarning kuchli davlati qaror topadi. Bu davlat 120 yildan oshiqroq hukmdorlik qiladi.

V asrning 20-yillarida sharqdan Sir­daryo va Orol bo'ylari orqali Xorazm

hamda Amudaryo havzasiga yana bir ko'chmanchi chorvador aholi - toxarlar kirib keladi. Toxarlar kushonlarning avlod-laridan bo'lib, Kidar ismli hukmdor ularga yo'lboshchi edi. Shu-ning uchun ular kidariylar nomi bilan tilga olinadi. Tez orada kidariylar Amudaryo havzasi hamda g'arbiy va janubiy Sug'd yerlarini ishg'ol etib, Xioniylar davlatining janubiy qismida o'z hukmronligini o'rnatganlar. Balx shahri esa bu yangi davlatning poytaxtiga aylantirilgan.

V asrning 30-50-yillarida kidariylar bilan sosoniylar o'rtasi­da ziddiyat tobora kuchayib, ular bir-biriga dushman bo'lib qol-gan. Bu ikki davlat o'rtasida 456-yilda bo'lib o'tgan navbatdagi to'qnashuvda sosoniylardan qaqshatqich zarbaga uchragan kida­riylar o'zini qayta o'nglab ololmaydi. Buning ustiga tez orada kidariylar shimoldan janubga tomon siljigan yana bir ko'chman­chi chorvador aholi - eftallar bilan to'qnashadilar. Natijada, kidariylar O'rta Osiyoni tark etib, janubga - Shimoliy Hindiston-ga chekinadilar. U yerlarda 75 yil hukmronlik qiladilar.

Eftallarning ilk ajdodlari Xitoyning shimoli g’arbiy hududida Xesi yashagan turkiy xun qabilalari ittifoqi tarkibida bo'lgan. Ular III asrda Turonning janubiy va Xarkon (Kaspiy) dengizining shimolida yastangan yaylovlarga o'raashib boshqa turkiy elatlar bilan ara-lashib ketadi. Keyinchalik eftallar ko'payib, avval xioniylarni, so'ngra boshqalarni tobe etib, davlat barpo etganlar. V asrda ular Kidariylar davlatini mag'lub etib, Xurosonning talay qismini egallaganlar va sosoniylar bilan to'qnashganlar.

V asrning o'rtalarida diyorimizga kirib kelgan eftallar yozma manbalarda eftal, xaftal, xaytal degan nomlar bilan tilga olinadi. «Eftal» degan nom ilk bor «xeptal» shaklida V asr arman man-balarida uchraydi. Bu nom aslida «Eftalon» deb yuritilgan shoh nomidan olingan. Uni Vaxshunvar deb ham ataganlar, u eftal­lar yurishiga boshchilik qilgan. Qisqa vaqt ichida Chag'oniyon, Toxariston va Badaxshon bo'ysundiriladi. Ular bir zarba bilan Sug'dda ham o'z hukmronligini o'rnatadilar. Eftallar davlati ni-hoyatda kuchayadi. Hatto ular o'zaro aloqa o'rnatish maqsadida 456-yilda Xitoyga elchi yuboradilar. Eftallarning tobora kucha­yib borayotgan tajovuzidan xavfsiragan sosoniylar ularga qarshi yurish qiladi. Ikki o'rtadagi jang-u jadallar, ayniqsa, sosoniylar shohi Pero'z hukmronlik qilgan davrda (459^484) avjiga chi­qadi. Sosoniylar shohi eftallarga qarshi uch marta yurish qiladi. Dastlabki janglardayoq u mag'lubiyatga uchrab, asir tushadi. Vi­zantiya imperatori Zenon tomonidan yuborilgan o'lpon evaziga u asirlikdan ozod etiladi. Biroz vaqt o'tgach, ikkinchi marta eftal­larga qarshi qo'shin tortadi. Ikkinchi yurish ham muvaffaqiyat-siz tugaydi. Shohning Kubod ismli yosh o'g'li eftallar yurtiga garovga yuborilib, Pero'z tutqunlikdan ozod etiladi.

Pero'z 484-yilda eftallarga qarshi uchinchi marta yurishga ot-lanadi. Bu galgi urush sosoniylar shohining halokati bilan tugay­di. Marv ishg'ol qilinib, Eron ustiga juda og'ir o'lpon yuklanadi. Ma'lum vaqt Eron eftallarga siyosiy jihatdan qaramlikka tushib qoldi. Pero'z vorislari Kubod (488-531), Anushervon (531-579) hukmronlik qilgan davrlarda eftallar bilan munosabatlar ancha yumshab, tinchlik tusini olgan. Sosoniylar kumush hiso-bida belgilangan bojni uzluksiz toiab turadilar. Keyinchalik eftallar Kobul, Panjob, Urumchi, Qorashar, Xo'tan, Qoshg'ar shaharlarini ham o'z tasarrufiga kiritadilar.