L. B. Okun Elementar bóleksheler

Supermultiplet — fermionlar menen bozonlardı biriktiretuǵın supersimmetriyalı multiplet. 
Eń ápiwayı supermultiplet bir vektorlıq hám bir spinorlıq bólekshege iye boladı (mısalı foton hám 
massaǵa iye bolmaǵan neytral fotino). Bunday supermultipletti 𝑁 = 1 - supersimmetriyanıń 
kalibrovkalıq multipleti dep ataydı. 𝑁 = 1 - supersimmetriyada supermultiplettiń jáne bir túri bar 
- ol mayoran neytrinosı menen eki spinge iye bolmaǵan eki massasız bozonǵa iye kirallıq 
supermultiplet: skalyarlıq hám psevdoskalyarlıq. Keńeytilgen supersimmetriyanıń variantlarında 
(2 ≤ 𝑁 ≤ 8) supermultipletler kóp sanlı bólekshelerge iye. 
Superstrunalar — sızıqlı ólshemleri Plank uzınlıǵı 𝑙 ≈ 𝑙
𝑃
= 1/𝑚
𝑃
≈ 10
−33
sm, al ózine tán 
bolǵan kerimniń mánisi 𝑚
𝑃
2
shamasındaǵı (𝑚
𝑃
arqalı Plank massası belgilengen) gipotezalıq 
obъektler. Superstrunanıń tiykarǵı halına massaǵa iye bolmaǵan (yamasa 𝑚
𝑃
nıń masshtabındaǵı 
derlik massaǵa iye bolmaǵan) bóleksheler juwap beredi. Bunday bólekshelerdiń sanı strunanıń 
túri hám ishki simmetriyasınıń gruppası boyınsha anıqlanadı. Superstrunanı qozdırıw ózine tán 
masshtabı, "adımı" 𝑚
𝑃
bolǵan qáddilerdiń sheksiz spektrin payda etedi. Solay etip, kvantlıq-
maydanlıq kóz-qaraslar boyınsha bir superstrunanıń kvantlıq teoriyası sheksiz kóp sanlı kvantlıq 
maydanlardıń teoriyası bolıp tabıladı eken. 
"Super" prefiksi (túbir aldı qosımtası) superstruna tárepinen táriyplenetuǵın bólekshelerdiń 
spektriniń supersimmetriyaǵa, yaǵnıy bozon-fermionlıq simmetriyaǵa iye bolatuǵınlıǵın 
kórsetedi. Atap aytqanda, bozonlıq hám fermionlıq qozıwlardıń sanları birdey, al olardıń 
massaları azǵınǵan. 
Tuyıq emes, ashıq strunalarǵa ("tayaqshalarǵa") spinleri 1 ge hám ½ ge teń bóleksheler, al 
tuyıq superstrunalarǵa ("saqıynalarǵa") spinleri 2, 3/3, 1, ½ hám 0 bolǵan bóleksheler juwap 
beredi. Qarama-qarsılıqsız superstrunalar teoriyasın qurıw múmkin bolǵan keńislik-waqıttıń 
minimallıq ólshemi 10 ǵa teń: olardıń biri waqıtlıq, al qalǵan toǵızı keńisliklik koordinata. 
"Saqıynalar" teoriyasınıń ishten ózi-ózi menen úylesken bolıwı ushın (anomaliyalarǵa iye bolmawı 
ushın) superstrunanıń kalibrovkalıq simmetriyasınıń gruppası 𝐸
8
× 𝐸
8
′
bolıwı kerek. 10-ólshemli 

---

133 
keńislikti kompaktifikaciya qılǵanda altı ólshem ózine tán ólshemi 1/𝑚
𝑃
shamasına teń bolǵan 
kompaktlı kóp túrlilikti, al qalǵan tórt ólshem "biziń" ádettegi Minkovskiy keńisligin payda etedi. 
Kompaktifikaciyada 𝐸
8
gruppası buzıladı (𝐸
8
→ 𝐸
6
→ 𝑆𝑈(5) → 𝑆𝑈(3) × 𝑆𝑈(2) × 𝑈(1) →
𝑆𝑈(3)
𝑒
× 𝑈(1) sхeması yamasa qanday da bir basqa izbe-izlikte). 𝐸
8
′
gruppaǵa kelsek, onda ol 
"biziń" bóleksheler menen tek gravitaciyalıq tásirlesetuǵın gipotezalıq bólekshelerdi táriyipleydi. 
Superstrunalar teoriyası menen ol "barlıǵınıń teoriyası" - barlıq bóleksheler menen 
gravitaciyanı da óziniń ishine alatuǵın tásirlesiwlerdiń teoriyası bolıp esaplanadı degen úmit 
baylanıslı. Biraq, usı ullı maqsetke jeńil bolǵan hám tuwrı jol házirshe kórinip turǵan joq.