L. B. Okun Elementar bóleksheler

Kelvin (K). Absolyut temperatura T bóleksheler ansambliniń ortasha energiyasın 
táriyipleytuǵın bolǵanlıqtan, temperaturanı elektronvoltlerde ólshew tábiyiy. Bunday jaǵdayda 
kT nıń ornına T nı jazıw kerek. Bolcman konstantası Kelvin boyınsha graduslardan energiyalıq 
birliklerge ótiwdegi tek esaplawshı kóbeytiwshi ǵana bolıp tabıladı: k ≈ 1 eV/11604 K. Eger k = 1 
dep qabıl etsek, onda 1 eV ≈ 11604 K teńligin alamız. 
ℏ, 𝑐 = 1 birliklerinde Stefan-Bolcman konstantası σ = π
2
/60. 
sońǵı mánisli cifrasındaǵı bir standart awısıwdaǵı anıqsızlıqtı kórsetedi: 
137,03604(11) = 137,03604 ± 0,00011.
47
SI standartı boyınsha sekunda 𝑐 arqalı belgilenedi. Al jaqtılıqtıń tezligi 𝑐 menen aljasıqtıń bolmawı 
ushın bir sekundanı "sek" arqalı belgileymiz.

---

97 
Barn (b). Kese-kesimlerdi ólshew ushın yadrolıq fizikada hám elementar bóleksheler 
fizikasında barn (1 b = 10
-24
sm
2
), millibarn (1 mb = 10
-27
sm
2
), mikrobarn (1 mkb = 10
-30
sm
2
), 
nanobarn (1 nb = 10
-33
sm
2
), pikobarn (1 pb=10
-36
sm
2
), femtobarn (1 fb=10
-38
sm
2
) hám attobarn 
(1 ab=10
-42
sm
2
) qollanıladı. 
1 GeV
-2
= 0,389 mb. 
SI (Systeme International d’Unitees francuz atamasınıń qısqartılıp jazılıwı) — Birliklerdiń хalıq 
aralıq sisteması. 
Tiykarǵı meхanikalıq birlikler — metr (m); kilogramm (kg); sekund (sek). Tuwındı meхanikalıq 
birlikler: kúsh - nyuton (1 N = 1 kg·m·sek
-2
); energiya - djoul (1 Dj = 1 N·m); quwat - vatt (1 Vt = 1 
Dj·sek
-1
); basım - paskal (1 Pa = 1 N·m
-2
); jiyilik - gerc (1 Gc = 1 sek
-1
). 
Tiykarǵı elektromagnit birlik — amper. Tuwındı elektromagnit birlikler - kulon (Kl); volt (V); 
farad (F); om (Om); veber (Vb); tesla (Tl). 
Onnıń dárejeleri SI sistemasına sáykes tómendegidey prefikslerdiń járdeminde belgilenedi: 
10
-1 
deci 
d 
10
1
deka 
da 
10
-2
santi 
s 
10
2
gekto 
g 
10
-3
milli 
m 
10
3
kilo 
k 
10
-6
mikro 
mk 
10
6
mega 
M 
10
-9
nano 
n 
10
9
giga 
G 
10
-12
piko 
p 
10
12
tera 
T 
10
-15
femto 
f 
10
15
peta 
P 
10
-18
atto 
a 
10
18
eksa 
E 
SI sistemasında amper (A) vakuumda bir birinen 1 m qashıqlıqta jaylasqan uzınlıqları sheksiz 
bolǵan eki ótkizgishtiń arasında uzınlıqtıń hár 1 metrinde bir biri menen 2·10
-7
N kúsh penen 
tásirlesiw payda etetuǵın usı eki ótkizgish arqalı ótetuǵın ózgermeytuǵın toqtıń birligi sıpatında 
anıqlanadı.
Eger Amper nızamın 
𝐹 = 2𝐼
2
𝑙/𝑐
2
𝑑 
túrinde jazatuǵın bolsaq (𝐹 - kúsh, 𝐼 - toqtıń kúshi, 𝑙 - ótkizgishtiń uzınlıǵı, 𝑑 - ótkizgishlerdiń 
arasındaǵı qashıqlıq, 𝑐 - jaqtılıqtıń tezligi), onda amper ushın 
1 𝐴 = 𝑐√10
−7
𝑁 
shamasın alamız. 
Biraq SI sistemasında amper tiykarǵı emes, al tuwındı shama túrinde qaraladı. SI de Amper 
nızamı 
𝐹 =
𝜇
0
4𝜋
𝐼
2
𝑙
𝑑
 
túrine iye. Bul teńlikte 𝜇
0
arqalı induktivliktiń birligi genri (1 Gn = 1 m
2
·kg·s
-2
·A
2
= 1 Vb·A
-1
,
veberdiń anıqlaması tómende) arqalı ańlatılatuǵın vakuumnıń magnitlik sińirgishligi belgilengen. 
𝜇
0
= 4𝜋 · 10
−7
𝐺𝑛 · 𝑚
−1
= 4𝜋 · 10
−7
𝑁 · 𝐴
−2
. 
(Toq kúshiniń birligi sıpatında Amper 1881-jılı Elektriklerdiń birinshi хalıq aralıq kongressinde 
qabıl etildi. Amperdiń anıqlamasındaǵı 10
-7
koefficienti bizge XIX ásirden miyras bolıp qaldı. Volt 
haqqında gáp etilgende usı koefficienttiń kelip shıǵıwı haqqında aytıladı).