L. B. Okun Elementar bóleksheler

Simmetriyanıń spontan buzılıwı — simmetriyanıń bunday buzılıwında lagranjian bazı bir 
simmetriyaǵa iye boladı, biraq usı lagranjian táriyipleytuǵın ornıqlı fizikalıq hal, sonıń ishinde 
vakuum bunday simmetriyaǵa iye bolmaydı. Bunday jaǵdayda simmetriyalı hal ornıqlı emes hám 
oǵada kishi bolǵan sırtqı tásirlerde simmetriyalı bolmaǵan ornıqlı hallarǵa ótedi. Mısallar: ushınıń 
ústinde vertikal baǵıtta turǵan iyne qulaydı, al pivo quyılatuǵın shiysheniń túbiniń orayına 
muqıyatlı túrde jaylastırılǵan dán domalaydı hám usıǵan sáykes cilindrlik simmetriyanı buzadı. 
Maydannıń kvantlıq teoriyasında ózine ózi tásir etiw energiyası (yaǵnıy ózi menen óziniń 
arasındaǵı sızıqlı bolmaǵan tásir etisiw) 𝜆
2
(𝜑
2
− 𝜂
2
) túrine iye bolǵan φ skalyar maydanınıń 
tásirinde júzege keltiriwge boladı. Bul ańlatpada λ — ólshem birligine iye bolmaǵan parametr, al 
η parametriniń birligi massanıń birligindey. Bunday jaǵdayda φ maydanı barlıq keńislikte nolge 
emes al η shamasına teń bolǵanda ózine ózi tásir etiw energiyası maksimallıq (bul ornıqlı 
vakuumǵa sáykes keledi). Bul, mısalı, 𝜆
2
(𝜑
2
− 𝜂
2
) tipindegi ózi ózine tásir etiw bolǵan jaǵdayda 
kórinip edi. 
Birden-bir elektr-ázzi tásirlesiwdiń teoriyasında tórt massaǵa iye bolmaǵan vektorlıq 
maydanlar menen kalibrovkalıq túrde tásir etisetuǵın φ skalyar maydanlarınıń izotoplıq dubleti 
bar. Simmetriyanıń 𝑆𝑈(2) × 𝑈(1) den 𝑈(1)
𝑒𝑚
ge shekem spontan buzılıwınıń nátiyjesinde φ 
maydanı nollik bolmaǵan vakuumlıq η mánisine iye boladı, 𝑊
+
−, 𝑊
−
− hám 𝑍-bozonlar 𝑒𝜂 
shamasındaǵı massaǵa iye boladı (𝑒 arqalı elektr zaryadı belgilengen) hám tek foton ǵana 
massaǵa iye bolmay qaladı. Bul qubılıs "Хiggs meхanizmi" dep ataladı. Skalyar maydannıń 
baslanǵısh izotoplıq dubletinen tek bir neytral maydan — Хiggs bozonı maydanı dep atalatuǵın 
maydan qaladı. Atap aytqanda, Хiggs bozonları tájiriybelerde ele tabılǵan joq bolǵanlıqtan, 
tábiyatta tap usınday kartinanıń júzege keletuǵınlıǵı házirshe dálillengen joq. Olardı izlew joqarı 
energiyalar fizikasınıń áhmiyetli máseleleriniń biri bolıp tabıladı.