L. B. Okun Elementar bóleksheler
Download 2.39 Mb. Pdf ko'rish
|
okunlat
- Bu sahifa navigatsiya:
- Elementar bólekshelerdiń birdeyligi (tojdestvennost elementarnıх shastic)
|
Sbóleksheler (ingliz tilindegi sparticles) — gipotezalıq bóleksheler — ádettegi bólekshelerdiń
super serikleri. Sbólekshelerdiń (superbólekshelerdiń) bar ekenligi supersimmetriyaǵa tiykarlanǵan teoriyalıq modeller tárepinen boljanadı. Superbólekshe ádette sáykes bóleksheniń simvolı, biraq ústine tilda qoyıw menen belgilenedi. Mısalı, 𝛾̃, 𝑒̃, 𝑞̃ (shtriхlar 𝛾 ′ , 𝑒′, 𝑞′ yamasa qalpaqlar 𝛾̂, 𝑒̂, 𝑞̂ júdá siyrek qollanıladı). Usıǵan baylanıslı antibólekshelerdi belgilew ushın tilda belgisi siyreklew paydalanıla basladı hám onıń ornına sızıqsha belgisi paydalanılıp atır. Hár qıylı sbólekshelerdiń atamasın saylap alıwda elege shekem pikirlerdiń birligi qáliplesken joq. Fotino menen glyuino terminleri ilimge nıq túrde kirdi. Kvarklar menen elektronlardıń superseriklerin ádette skvarklar hám selektronlar dep ataydı. W- hám Ζ-bozonlardıń superserikleri vino hám zino, al хiggs bozonı —sхiggs yamasa хiggsino atamasına iye boldı. Elementar bólekshelerdiń birdeyligi (tojdestvennost elementarnıх shastic) — elementar bólekshelerdiń eń fundamentallıq qásiyetleriniń biri, onıń mánisi berilgen sorttaǵı bólekshelerdiń barlıǵı da birdey. Álemniń baqlanatuǵın bóliminde shama menen 10 80 elektron bar. Olardıń barlıǵı da birdey hám olardıń bir birinen parqı joq. Bul gápler protonlarǵa da, neytronlarǵa da, usınday bólekshelerden turatuǵın atomlarǵa da tiyisli. Joqarı energiyadaǵı soqlıǵısıwlarda tuwılatuǵın hár bir berilgen tiptegi ornıqlı emes bólekshelerdıń de bir birinen parqı joq. Usınıń menen birge berilgen tiptegi barlıq bozonlar Álemde olardıń orınların almastırıp qoyıwǵa qarata simmetriyalı halda, al barlıq fermionlar - antisimmetriyalıq halda turadı. Bozonlar menen fermionlardıń barlıq qásiyetleri bozonlar ushın Boze-Eynshteyn statistikada hám fermionlar ushın Fermi-Dirak statistikasında ózleriniń kóriniwin tabadı. Házir ǵana shıǵarılǵan foton dúnyadaǵı barlıq fotonlar menen simmetriyalanǵan, al házir ǵana tuwılǵan elektron qalǵan elektronlar menen antisimmetriyalanǵan. Maydannıń kvantlıq teoriyasında bozonlar menen fermionlardıń bul qásiyetleri bozonlardıń tuwılıw operatorlarınıń bir biri menen kommutaciyalanatuǵınlıǵı, al fermionlardıń tuwılıwı operatorlarınıń bir biri menen anti kommutaciyalanatuǵınlıǵı menen támiyinlenedi. Joqarıda aytılǵan jaǵdaydıń durıs yamasa durıs emes ekenligine qarsılıq kórsetiwge boladı. Sebebi bólekshelerdiń birdeyligi eksperimentlerde shekli dállikte ǵana tekseriledi. Al joqarıda keltirilgen bólekshelerdiń birdeyligi haqqındaǵı tastıyıqlaw absolyut хarakterge iye. Hár qıylı elektronlardıń bir birinen "azmaz" bolsa da ayırmasınıń bolıwı múmkin be? Bul sorawǵa beriletuǵın juwap mınadan ibarat: házirgi zaman teoriyasınıń matematikalıq apparatı "azmazǵa" jol qoymaydı — júdá kishi bolǵan ayırma erkinlik dárejeleriniń (sortlardıń sanın) sanın diskret túrde ózgeriske ushıratadı hám olardıń statistikasın ózgertedi. Sonlıqtan, biz búgin birdeylik tekserilip kórilgen dállikti fenomenologiyalıq parametrlestiriwdi qalayınsha ámelge asırıwdı bilmeymiz. Bunday parametrizaciya maydannıń kvantlıq teoriyasın revolyuciyalıq qayta qurıwdı talap etken bolar edi. Bul máseledegi isenimli usınıstı men usı waqıtqa shekem ushıratpadım. Toq — bólekshelerdiń berilgen vektorlıq maydan menen tásirlesiwin anıqlaytuǵın fizikalıq shama. Mısalı, elektromagnit toq bólekshelerdiń elektromagnit maydanı menen tásirlesiwin anıqlaydı. Lagranjiandaǵı bul tásirlesiwge sáykes keletuǵın aǵza 𝑒𝐴 𝛼 𝑗 𝛼 túrine iye. Bul jerde 𝑒 - ólshem birligine iye bolmaǵan konstanta (ℏ, 𝑐 = 1 sistemasında 𝑒 2 /4𝜋 = 𝛼 ≈ 1/137); 𝐴 𝛼 - elektromagnit maydandı táriyipleytuǵın tórt ólshemli vektor (𝛼 = 0, 1, 2, 3); 𝑗 𝛼 - ol da tórt ólshemli vektor bolıp tabılatuǵın elektromagnit toq. 𝐴 𝛼 shamasınıń ólshemi massanıń 134 ólshemindey: [𝐴 𝛼 ] = [𝑚], 𝑗 𝛼 shamasınıń ólshemi [𝑚 3 ] tiń ólshemindey. 𝐴 𝛼 𝑗 𝛼 ańlatpası 𝐴 𝛼 𝑗 𝛼 = 𝐴 0 𝑗 0 − 𝐴 1 𝑗 1 − 𝐴 2 𝑗 2 − 𝐴 3 𝑗 3 skalyar kóbeymesin ańlatadı. Maydannıń kvantlıq teoriyasında elektronnıń elektromagnitlik toǵınıń operatorı ψ elektrondı joq qılıw hám pozitrondı tuwdırıw operatorı 𝜓̅ menen bılayınsha ańlatıladı: 𝑗 𝛼 = 𝜓̅𝛾 𝛼 𝜓. Bul teńlikte 𝛾 𝛼 arqalı Diraktıń tórt matricası belgilengen. Kvarklardıń elektromagnit toqları 2/3 ke jáne -1/3 ke teń bolǵan bólshek elektr zaryadların esapqa alatuǵın qosımsha kóbeytiwshilerge iye boladı. Leptonlar menen kvarklardıń elektromagnit toqlarınıń elektromagnit maydanınıń kvantları bolǵan fotonlardıń deregi bolıp tabılatuǵınınday, leptonlar menen kvarklardıń ázzi toqları ázzi tásirlesiwlerdiń alıp júriwshileri bolǵan aralıqlıq vektorlıq 𝑊 + -, 𝑊 − - hám Z-bozonlardıń derekleri bolıp tabıladı. 𝑊 ± zaryadlanǵan bozonların shıǵaratuǵın ázzi toqlardı zaryadlanǵan toqlar dep ataydı. Al neytral bolǵan 𝑍 bozonların shıǵaratuǵın toqlardı neytral toqlardı dep ataydı. Taza vektorlıq elektromagnitlik toqtan ayırması, ázzi toqlar vektor menen aksiallıq vektordıń qosındısı bolıp tabıladı. Ázzi toqlardıń arasındaǵı óz-ara tásirlesiw barlıq ázzi processler ushın juwapker. Barlıq kúshli tásirlesiwler segiz glyuonı bar segiz reńli toqlardıń óz-ara tásirlesiwleri menen táriyiplenedi. Ullı birlesiw modellerinde asa awır bolǵan X- hám Y-bozonlarınıń shıǵarılıwı menen jutılıwına juwapker bolǵan toqlar bar; bul toqlar kvarklardı antikvarklarǵa yamasa antileptonlarǵa aylandıradı. Bul toqlardıń óz-ara tásirlesiwleri protonnıń ıdırawına alıp keledi. Download 2.39 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|