L. B. Okun Elementar bóleksheler

Хiggs bozonları — simmetriyanıń spontan buzılıwı orın alatuǵın elektr-ázzi tásirlesiwdegi hám 
basqa da teoriyalardaǵı áhmiyetli orındı iyeleytuǵın spinge iye emes bóleksheler. 
Awdarıwshıdan - Хiggs bozonı, хiggson
(ingliz tilinde Higgs boson) — elektr-ázzi 
simmetriyanıń spontan buzılıwınıń хiggs meхanizminen zárúrli túrde kelip shıǵatuǵın elementar 
bóleksheler fizikasınıń standart modelindegi elementar bólekshe (bozon). Onıń ashılıwı Standart 
modeldi juwmaqlaydı. Bul modeldiń sheklerinde bozonlar sıyaqlı elementar bólekshelerdiń inert 

---

135 
massasına juwap beredi. Хiggs maydanınıń járdeminde ázzi tásirlesiwdi alıp júretuǵın 
bólekshelerdiń (W- hám Z-bozonlar) inert massaǵa iye bolatuǵınlıǵı hám kúshli tásirlesiwdi alıp 
júretuǵın (glyuonlardıń) jáne elektromagnit tásirlesiwdi alıp júretuǵın (fotonlardıń) massasınıń 
joq ekenligi túsindiriledi. Qurılısı boyınsha Хiggs bozonı skalyar bólekshe bolıp tabıladı, yaǵnıy 
nollik spinge iye boladı. 
Massası 125,26 ± 0.21 GeV/sek
2
, jasaw waqıtı 1,56·10
-22
sek.
CERN (CERN — Conseil Europeen pour Ga Recherche Nucleaire) — Yadrolıq izertlewlerdiń 
Evropalıq shólkemi, Jenevanıń qasında jaylasqan. Házirgi waqıtları atamadaǵı Conseil sózi 
Organisation sózi menen almastırılǵan, biraq CERN ataması saqlandı. 
CPT-teorema ("ce-pe-te" dep oqıladı) — maydannıń kvantlıq teoriyasınıń fundamentallıq 
teoreması. Bul teorema boyınsha teoriyanıń teńlemeleri úsh túrlendiriwdiń kóbeymesine qarata 
invariant: zaryadlıq túyinleslik C ǵa, keńisliklik inversiya P ǵa hám waqıttıń ótiw baǵıtınıń keri 
qaray ózgeriwi T ǵa. Eger tábiyatta bazı bir process júzege keletuǵın bolsa, onda tábiyatta CPT-
túyinles bolǵan processtiń júriwi de múmkin. Bunday jaǵdayda barlıq bóleksheler 
antibóleksheleri menen almastırılǵan, spinniń proekciyaları belgisin ózgertken, al processtiń 
baslanǵısh hám aqırǵı halları orın almastırǵan. CPT-teoremadan bóleksheler menen 
antibólekshelerdiń massaları menen jasaw waqıtlarınıń birdey, olardıń magnit momentleriniń 
belgisi boyınsha ajıralatuǵınlıǵı hám gravitaciyalıq maydan menen tásirlesiwiniń birdey 
bolatuǵınlıǵı kelip shıǵadı. Tájiriybelerde CPT-invariantlıqtıń buzılıwınıń bir de jaǵdayı anıqlanǵan 
joq. P- hám C-invariantlıqtıń buzılıwınıń ashılıwı (1956-jılı) menen CP-invariantlıqtıń buzılıwınıń 
ashılıwı (1964-jılı) fizikanıń teoriyalıq apparatına derlik tásir etken joq. Bul apparat usı qubılıstı 
ózine tábiyiy túrde qosıp aldı. Al, eger tájiriybede CPT-invariantlıqtıń buzılıwı tabıla qoyǵan 
jaǵdayda, sebeplilik principi (lagranjiannıń lokallıǵı) hám spinniń statistika menen baylanısı sıyaqlı 
maydannıń kvantlıq teoriyasınıń tiykarların túpkilikli túrde ózgertken bolar edi. 
CPT-teorema G.Lyuders (1954-jılı) hám V.Pauli (1955-jılı) tárepinen oylap tabıldı hám 
dálillendi.