L. B. Okun Elementar bóleksheler

Eynshteyn — Podolskiy — Rozen paradoksı — úsh avtordıń 1935-jılı "Fizikalıq reallıqtı 
kvantlıq-meхanikalıq táriyiplewdi tolıq dep esaplawǵa bola ma" atamasındaǵı maqalasında qarap 
ótilgen oydaǵı eksperimentti ádette usınday dep ataydı. Bul oydaǵı tájiriybede bir kvantlıq 
sistemanıń eki podsisteması bir birinen úlken qashıqlıqlarǵa ushıp ketedi. Biraq, bir birinen 
qansha qashıqlasqan bolsa da, olardıń bir biri menen qatań túrde korrelyaciyalanǵan bolıwı 

---

137 
kerek. Podsistemalardıń hár qaysısı óz betinshe hal vektorı (ψ-funkciyası) menen táriyiplenbeydi, 
al tıǵızlıqtıń matricası dep atalatuǵın matrica menen táriyiplenedi. Bir obъekttiń halın ólshew 
ekinshi obъekttiń halınıń sol zamattaǵı ózgerisin (redukciyasın, kemeyiwin) boldırıwı kerek. 
Kvantlıq meхanikanıń túsinikleri menen qaǵıydaları ishki qarama-qarsılıqlarǵa iye emes hám 
kóp sanlı tájiriybelerde tastıyıqlanadı. Kvantlıq meхanikanıń sheklerinde bir zamatlıq redukciyada 
paradokslıq hesh nárse de joq. Biraq, bazı bir fizikler bir zamatlıq redukciyanı sebeplilik 
haqqındaǵı intuitivlik kóz-qaraslarǵa qayshı keledi dep esaplaydı hám sonlıqtan Eynshteyn-
Podolskiy-Rozen paradoksın tallaw usı kúnlerge shekem toqtamay atır. Bul tallawlardıń nátiyjeleri 
kvantlıq meхanikadaǵı ólshew processin tereńnen túsiniw bolıp tabılatuǵın shıǵar. 
Ekzotikalıq barionlar — kvant sanları barionlardıń úsh kvarktan (𝑞𝑞𝑞) turıwına múmkinshilik 
bermeytuǵın hám sonlıqtan minimum tórt kvarktan (𝑞𝑞𝑞𝑞) hám bir antikvarktan turatuǵın 
barionlar (𝑞𝑞𝑞𝑞𝑞̃). Mısal sıpatında ersiligi +1 ge hám soǵan sáykes valentli 𝑠̃ antikvarkqa iye 
bolǵan Z-barionlar хızmet ete aladı. Eger Z-barionlar haqıyqatında da bar bolsa, onda olar 𝐾
+
- 
mezonlardıń nuklonlarındaǵı shashırawında rezonanslar túrindegi kóriniwi kerek. Bazı bir 
eksperimentallıq gruppalar bunday rezonanslardıń baqlanǵanlıǵın хabarladı, biraq olar "1982-
jılǵa bólekshelerdiń qásiyetlerin sholıw" kirgizilgen joq. Ekzotikalıq barionlardıń bar ekenligine 
basqa mısal retinde izotoplıq spini 5/2 ge teń bolǵan erki emes barionlıq rezonanslar хızmet ete 
aladı. Bunday rezonanslardıń bar bolıwı adronlardıń bazı bir teoriyalıq modelleri tárepinen 
boljanadı. 
Kriptoekzotikalıq (grekshe "kriptos" — sırlı, jasırın) dep óziniń kvant sanları menen ádettegi 
úsh kvarklıq barionlardan ayırmaǵa iye emes, biraq 𝑞𝑞𝑞𝑞𝑞̃ yamasa 𝑞𝑞𝑞𝑔 túrindegi strukturaǵa 
(𝑔 arqalı glyuon belgilengen) yamasa onnan da quramalı strukturaǵa iye bolǵan barionǵa aytadı. 
Tájiriybelerde kriptoekzotikalıq barionlardıń bar ekenligi ele anıqlanǵan joq.