L. B. Okun Elementar bóleksheler
Download 2.39 Mb. Pdf ko'rish
|
okunlat
|
Sharmoniy — súykimli (charm) kvarktan hám súykimli kvarktan turatuǵın mezonlardıń jıynaǵı
(𝑐𝑐̃). Bul mezonlardıń barlıǵı (jasırın súykimlikke iye bolǵan mezonlar dep atalatuǵın) sharmoniydiń hár qıylı energiyalıq qáddileri bolıp tabıladı. Sharmoniydiń qáddilerin pozitroniydiń qáddileri sıyaqlı mınaday kvant sanları menen belgileydi: 𝐽, 𝐿, 𝑆, 𝑃, 𝐶, 𝑛 𝑟 . Bul belgilerde 𝐽 - tolıq múyeshlik moment, 𝐿 — kvark penen antikvarktıń orbitalıq múyeshlik momenti, 𝑆 — olardıń qosındı spini, 𝑃 — qáddiniń keńisliklik juplıǵı, 𝐶 — onıń zaryadlıq juplıǵı, 𝑛 𝑟 — radiallıq kvant sanı. Ádettegi atomlar menen pozitroniydaǵıday, 𝐿 = 0, 1, 2, 3, ... bolǵan jaǵdaylarda 𝑆−, 𝑃−, 𝐷−, 𝐹−, … qáddiler haqqında gáp etedi. 𝑆 = 1 bolǵan qáddilerdi ortosharminiydiń, al 𝑆 = 0 bolǵan qáddilerdi parasharmoniydiń qáddileri dep ataydı. 𝑃 −juplıq 𝑃 = (−1) 𝐿+1 ańlatpasınıń; 𝐶 − juplıq — 𝐶 = (−1) 𝐿+𝑆 ańlatpasınıń járdeminde esaplanadı. 𝐿 = 0( 𝑆 3 1 ) arqalı belgilenetuǵın ortosharmoniydiń eń tómengi halı 𝐽/𝜓 - mezon dep ataladı. Bul haldıń radiallıq qozıwı ψ', ψ'', ψ''', ... arqalı belgilenedi. Bul jerde shtriхlardıń sanı radiallıq qozıwdıń nomerine teń. Parasharmoniydiń tómengi halı [onı 𝐿 = 0( 𝑆 1 1 ) arqalı belgileydi] 𝜂 𝑐 −mezon dep ataladı. 𝐿 = 1 hám 𝐽 = 0, 1, 2 ortohalları sáykes 𝜒 0 , 𝜒 1 , 𝜒 2 arqalı belgilenedi. Qara qurdım — gravitaciyalıq maydanı gravitaciyalıq radius 𝑟 𝑔 dan kishi bolǵan oblastta toplanǵan massa 𝑚 tárepinen payda etilgen kosmoslıq obъekt. 𝑚 massası ushın gravitaciyalıq radius 𝑟 𝑔 𝑟 𝑔 = 2𝐺 𝑁 𝑚/𝑐 2 ańlatpasınıń járdeminde anıqlanadı. Bul ańlatpada 𝐺 𝑁 - Nyuton turaqlısı. ℏ, 𝑐 = 1 sistemasında 𝑟 𝑔 = 2𝐺 𝑁 𝑚 = 2𝑚 · 𝑚 𝑃 −2 ańlatpasına iye bolamız. 𝑚 𝑃 arqalı Plank massası belgilengen. Massası 2·10 33 g bolǵan Quyash 136 ushın 𝑟 𝑔 ~3 km ekenligin ańsat tekserip kóriwge boladı. Jaqtılıq ta, basqa bóleksheler de radiusı 𝑟 𝑔 shamasına teń bolǵan sferanıń sheklerinen shıǵıp kete almaydı. Biraq, usınday jaǵdaydıń orın alǵanlıǵına qaramastan, qara qurdımlardıń nurlanıwı nolge teń emes. Хoking kvantlıq effektlerdiń orın alatuǵınlıǵına baylanıslı radiusı 𝑟 𝑔 shamasına teń bolǵan qara qurdımnıń temperaturası 𝑇 = 1/4𝜋𝑟 𝑔 shamasına teń qara denedey bolıp nurlanatuǵınlıǵın kórsetti. Eger tek nurlanatuǵın fotonlardı esapqa alatuǵın bolsaq, onda waqıttıń ótiwi menen qara qurdımnıń massasınıń ózgerisi 𝑑𝑚 𝑑𝑡 = −𝜎𝑇 4 4𝜋𝑟 𝑔 2 shamasına teń. Bul teńlikte σ arqalı Stefan-Bolcman konstantası belgilengen. Sonlıqtan 𝑑𝑚 𝑑𝑡 ushın 𝑑𝑚 𝑑𝑡 ≈ − 𝑚 𝑃 4 15 · 2 10 𝜋𝑚 2 ańlatpasına iye bolamız. Bunnan qara qurdımnıń jasaw waqıtı ushın 𝑡 ≈ 5 · 2 10 𝜋𝑚 3 𝑚 𝑃 −4 ańlatpasın alamız. Esaplawlar 𝑚 > 10 15 g bolǵan qara qurdımlar ushın jasaw waqıtınıń Álemniń jasınan úlken bolatuǵınlıǵın kórsetedi. Joqarıda keltirilgen ańlatpalardaǵı koefficientlerdi dál koefficientler dep qabıl etpew kerek. Sebebi olar bir qatar effektlerdi esapqa almaydı. Sanlı esaplawlar (Peydj, 1976-jılı) 𝑚 ≫ 10 17 g bolǵan qara qurdımlar ushın 𝑑𝑚 𝑑𝑡 ≈ −2 · 10 −4 𝑚 𝑃 4 𝑚 −2 ańlatpasın beredi. Bunday jaǵdayda energiyanıń 81 procentin 𝜈 𝑒 menen 𝜈 𝜇 lar (esaplawlarda 𝜈 𝜏 esapqa alınbadı), 17 procentin fotonlar hám 2 procentin gravitonlar alıp ketedi. Juplıq — bólekshelerdiń yamasa bóleksheler sistemasınıń tolqın funkciyasınıń bazı bir diskret túrlendiriwlerge qarata simmetriyasın táriyipleytuǵın kvant sanı. P-juplıq (keńisliklik juplıq) haqqında gáp etilgende koordinatalar bası arqalı ótetuǵın bir birine perpendikulyar bolǵan úsh tegisliktegi aynalıq shaǵılıstırıw názerde tutıladı. C-juplıqta (zaryadlıq juplıq) gáp zaryadlıq túyinleslik - bólekshelerdi sáykes antibóleksheler menen almastırıw haqqında júredi. CP-juplıq yamasa Landaudıń bergen ataması boyınsha kombinaciyalanǵan juplıq P- hám C-juplıqlardıń kóbeymesi bolıp tabıladı. 1956—1957 jılları ázzi processlerdiń aynalıq shaǵılısıw menen zaryadlıq túyinleslikke qarata simmetriyaǵa iye emes ekenligi tabıldı. Ázzi processlerdegi P- hám C- juplıqlardıń buzılıw effektleri úlken, shama menen 1 ge jaqın. 1964-jılı uzaq jasaytuǵın neytral K- mezonlardıń ıdırawlarındaǵı CP-invariantlıqtıń buzılıwınıń júdá kishi bolǵan effektleri tabıldı. P - juplıqtıń saqlanbaytuǵınlıǵınıń tiykarında ázzi toqlardıń vektor menen aksiallıq vektordıń qosındısınan turatuǵınlıǵı jatır. Aynalıq shaǵılısıwda vektor belgisin ózgertedi, al aksiallıq vektor bolsa belgisin ózgertpeydi. Vektorlıq hám aksiallıq toqlar olarǵa kiretuǵın bólekshelerdiń C- túyinlesliginde hár qıylı bolıp túrlenedi. Al CP-juplıqqa kelsek, onda onıń deregi házirshe ayqın emes. Bozonlar ushın bólekshelerdiń P-juplıǵı menen sáykes antibólekshelerdiń P-juplıǵı birdey. Sonlıqtan olardıń kóbeymesi 1 ge teń. Fermionlar ushın bul kóbeyme -1 ge teń. Sonlıqtan ádette Dirak fermionı ushın juplıqtı +1 ge teń,al antifermion ushın -1 ge teń dep qabıl etedi. Eger qarawǵa haqıyqıy neytral bolǵan fermionlardı (mısalı, Mayoran neytrinoların) kirgizetuǵın bolsaq, onda fermionlar menen antifermionlardıń P-juplıǵın birdey hám jormal (±𝑖) dep qabıl etiwge tuwrı keledi. Download 2.39 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|