L. B. Okun Elementar bóleksheler

Skeyling (ingliz tilinde scale — shkala) — fizikalıq processlerdiń avtomodelligine usaǵan 
masshtablıq invariantlıq. 
Bёrken skeylingi (J. Bjorken) leptonlardıń adronlar menen tereń-serpimli emes soqlıǵısıwın 
táriyipleydi. Onıń mánisi mınadan ibarat: bul processlerdi táriyipleytuǵın bazı bir birlikke iye emes 
funkciyalar bolıp tabılatuǵın tereń-serpimli emes formfaktorlar ólshem birligine iye bolmaǵan tek 
bir 𝑥 = 𝑞
2
/2𝜈 ózgeriwshisinen ǵárezli boladı. Bul jerde 𝑞
2
- leptonnan nuklonǵa berilgen tórt 
ólshemli 𝑞 impulsiniń kvadratı, al 𝜈 = 𝑞𝑝, 𝑝 arqalı nuklonnıń 4-impulsit belgilengen 
Nuklon tınıshlıqta turatuǵın koordinatalardıń laboratoriyalıq sistemasında 𝑝 = 𝑚 hám 

---

129 
𝜈/𝑚 = 𝐸 − 𝐸′. Bul ańlatpalarda 𝑚 - nuklonnıń massası, 𝐸 - leptonnıń dáslepki, al 𝐸′ akırǵı 
energiyası. Demek, laboratoriyalıq sistemada 𝜈/𝑚 lepton tárepten nuklonǵa berilgen energiya. 
Bёrken skeylingi qubılısı da, tájiriybelerde baqlanatuǵın oǵan sáykes kelmeytuǵın jaǵdaylar da 
kvantlıq хromodinamika tárepinen túsindiriledi. 
KNO skeylingi (Koba, Nilsen, Olesen — Z. Koba, N. Nielsen, R. Olesen) kóp sanlı adronlardıń 
tuwılıwı waqıyalarınıń kópligi boyınsha tarqalıwdı táriyipleydi. Adronlardıń ortasha kópligi bolǵan 
〈𝑛〉 shamasınıń soqlıǵısıwshı adronlardıń energiyalarınıń ósiwi menen úlkeyetuǵınlıǵı belgili. KNO 
skeylingi mánisi mınadan ibarat: 𝑛 kópligi boyınsha waqıyalardıń tarqalıwı tek 𝑛/〈𝑛〉 shamasınan 
ǵárezli hám soqlıǵısıwshı bólekshelerdiń energiyasınan ǵárezli emes. Solay etip, kóplik boyınsha 
tarqalıwdıń keńligi ortasha kóplik 〈𝑛〉 ge proporcional, al √〈𝑛〉 shamasına proporcional emes 
ósedi (mısalı Puasson tarqalıwındaǵıday). Tájiriybede KNO skeylingi juwıq túrde júzege keledi 
CERN degi 𝑝𝑝̃ kollayderiniń energiyasınday energiyalarda tekserilgen. 
Feynman skeylingi (R. Feynman) joqarı energiyalarǵa iye bolǵan adronlardıń 
soqlıǵısıwlarında kóp sanlı tuwılıwlar processindegi bólekshelerdiń spektrlerin táriyipleydi. Onıń 
mánisi dáslepki bóleksheler joqarı energiyalarǵa iye bolǵanda tuwılǵan bólekshelerdiń spektriniń 
forması sol dáslepki bólekshelerdiń energiyalarınan ǵárezli emes. Onıń mánisi tuwılǵan 
bólekshelerdiń 𝑝
𝑙
boylıq impulsiniń 𝑝
𝑡
kóldeneń impulsina qatnası bolǵan ólshem birligi joq 𝑥 
shamasınan ǵárezli. Bul nızamlıq kosmoslıq nurlardı izertlewdiń barısında tabıldı. 60-jıllardıń 
aqırında Serpuхov tezletkishi isley baslaǵanda bul qubılıs tezletkishlerdiń járdeminde dálliktiń 
joqarı qáddinde úyrenildi. Tap sol waqıtları onıń partonlıq modeldiń tiykarındaǵı tallanıwı 
Feynman tárepinen berildi hám qubılıstıń ózi "Feynman skeylingi" atamasına iye boldı.