L. B. Okun Elementar bóleksheler

Simmetriya (grek tilindegi "simmetros" — birgelikte ólshengen) — qanday da bir 
túrlendiriwlerdegi obъekttiń yamasa obъektlerdiń jıynaǵınıń óziniń formasın yamasa óz-ara 
sáykesligin saqlawı. Simmetriya túsinigi gózzallıq haqqındaǵı kóz-qaras penen tıǵız baylanısqan. 
Usınıń menen birge haqıyqıy, joqarǵı sulıwlıq sıyqırlı hám ózine tartatuǵın simmetriyanıń úlken 
bolmaǵan buzılıwın talap etedi. 
Fundamentallıq fizikada simmetriyalardı ádette geometriyalıq hám ishki simmetriyalar dep 
bóledi. Geometriyalıq simmetriyalarǵa juwap beretuǵın túrlendiriwler óziniń ishine keńisliklik 
hám waqıtlıq jıljıwlardı, keńisliktegi aylanıwlardı, keńisliklik-waqıtlıq aylanıwlardı, koordinata 
kósherleriniń aynalıq shaǵılısıwın (úsh keńisliklik hám bir waqıtlıq) aladı. Bul túrlendiriwlerdiń hár 
qaysısına qarata simmetriyalarǵa (sońǵısın esapqa almaǵanda) óziniń saqlanatuǵın shaması 
sáykes keledi: impuls, energiya, múyeshlik moment, Lorenc momenti, keńisliklik juplıq. Waqıtlıq 
kósherdiń shaǵılısıwına qarata simmetriya fizikalıq processlerdiń qaytımlıǵına juwap beredi. 
Ishki simmetriyalarǵa juwap beretuǵın túrlendiriwler ádette hár qıylı, biraq bir birine 
tuwısqan bolǵan bólekshelerdi biriktiredi. Mısalı, zaryadlıq túyinleslik bólekshelerdi sáykes 
antibólekshelerge, izotoplıq túrlendiriwler bir birine izotoplıq multipletlerdiń hár qıylı 
qurawshıların, al reńli túrlendiriwler bolsa - reńli multipletlerdiń qurawshıların hám t.b. ótkeredi. 
Bul simmetriyalarǵa sáykes zaryadlıq juplıqtıń, izotoplıq spinniń, reńniń hám t.b. saqlanıw 
nızamları juwap beredi. 
Geometriyalıq hám ishki simmetriyalar bir birinen tolıq izolyaciyalanbaǵan. Mısalı, zaryadlıq 
túyinleslik C, aynalıq shaǵılısıw P hám waqıttıń baǵıtınıń ózgeriwi T bir biri menen CPT-teorema 
arqalı baylanısqan. Sonlıqtan CP-invariantlıqtıń buzılıwı waqıt boyınsha qaytımlıqtıń buzılıwına 
alıp keledi. Basqa mısal - bozonlar menen fermionlardı bir biri menen baylanıstıratuǵın 
supersimmetriya. Supersimmetriyanıń birinen soń ekinshisi bolatuǵın izbe-izliktegi eki 
túrlendiriwi keńisliklik-waqıtlıq jıljıwǵa iye. 
Simmetriyanıń túrlendiriwleri gruppalardı payda etedi. Eger túrlendiriwler bir biri menen 
kommutaciyalanatuǵın bolsa, onda simmetriyanı abellik dep, al kommutaciyalanbaytuǵın bolsa, 
onda abellik emes dep ataydı. 
Singlet (ingliz tilindegi single — jeke) —bir bólekshege yamasa bir halǵa iye bolǵan eń ápiwayı 
multiplet. Nollik emes spinge iye bolatuǵın eki bólekshe spinleriniń qosındısı nolge teń bolǵan 
jaǵdayda spini boyınsha singletlik haldı payda etedi.