L. B. Okun Elementar bóleksheler

PETRA (PETRA: Positron-Electron Tandem Ring Accelerator) — Gamburg qalasınıń qasındaǵı 
DEZI laboratoriyasındaǵı bir birine qarama-qarsı tarqalatuǵın elektron-pozitronlıq dásteler. 
Tezletkish 1979-jıldan 1986-jılǵa shekem isledi. Saqıynasınıń uzınlıǵı 2,3 km. Maksimallıq energiya 
1984-jılı alındı hám onıń shaması 2·23 GeV ke teń, maksimallıq jarqınlıǵı 𝐿 ≈ 2 · 10
31
sm
-2
·sek
-1
ge teń. 
Plank massası 𝒎
𝒑
—
𝑚
𝑝
= (ℏ𝑐/𝐺
𝑁
)
1/2
qatnasınıń járdeminde anıqlanatuǵın massa, bul teńlikte 𝐺
𝑁
- gravitaciyalıq turaqlı.
𝑚
𝑝
= 1,224(4) · 10
19
𝐺𝑒𝑉 · 𝑐
2
≈ 2,18 · 10
−5
𝑔. 
51
Awdarıwshıdan: Rus tilindegi "stirilnıy" sózi qaraqalpaq tilinde stirializaciyalanǵan, pishtirilgen, 
tuqımsızlandırılǵan degen mánisti ańǵartadı. 

---

126 
Plank turaqlısı ℏ - hárekettiń kvantı 
ℏ =
ℎ
2𝜋
= 1,05445887(57) · (10
−27
𝑒𝑟𝑔 · 𝑠𝑒𝑘 = 10
−34
𝐷𝑗 · 𝑠𝑒𝑘) = 
= 6,582173(17) · 10
25
𝐺𝑒𝑉 · 𝑠𝑒𝑘. 
Pozitroniy — kulon tartısıwı menen baylanısqan elektron hám pozitronnan turatuǵın atomǵa 
megzes sistema. L orbitalıq momenttiń shamasına baylanıslı pozitroniydiń qáddilerin L = 1, 2, 3, 
4, ... bolǵan jaǵdaylar ushın sáykes úlken háripler menen S, R, D, F, G, ... arqalı belgileydi. Elektron 
menen pozitronnıń spinleriniń qosındısı S ke baylanıslı pozitroniydiń singletlik (S = 0 bolǵan 
jaǵdayda parapozitroniy dep atalatuǵın hám tripletlik (S = 1, ortopozitroniy) halların ayırıp 
kórsetedi. Para- hám ortopozitroniydiń tiykarǵı halları sáykes 𝑆
0
1
hám 𝑆
1
3
arqalı belgileydi. 
Bul jerde joqarǵı indeks qáddiniń spinlik multipletligi 2S + 1 di, al tómengisi J - qáddiniń múyeshlik 
momentin ańǵartadı. 
Qáddiniń keńisliklik juplıǵı 
𝑃 = (−1)
𝐿+1
, 
al qáddiniń zaryadlıq juplıǵı 
𝐶 = (−1)
𝐿+𝑆
. 
Múyeshlik momenttiń hám zaryadlıq juplıqtıń saqlanıw nazımlarına sáykes parapozitroniydiń 
tiykarǵı halı eki fotonǵa, al ortopozitroniydiń tiykarǵı halı úsh fotonǵa ıdıraydı. Pozitroniydiń 
qáddilerine uqsas kvarkoniydiń (bir aromatqa kiretuǵın kvark penen antikvarktan turatuǵın 
sistema), mısalı sharmoniydiń qáddileri de klassifikaciyalanadı. 
Awdarıwshıdan: 
Pozitroniy tez annigilyaciyaǵa ushıraydı hám onıń jasaw waqıtı spininen ǵárezli. Vakuumda 
tınıshlıqta turǵan pozitroniy ortasha 𝑡
0
=
2ℏ
𝑚
𝑒
𝑐
2
𝛼
5
= 0,1244 𝑛𝑠 ishinde annigilyaciyaǵa ushıraydı. 
Parapozitroniy hár qaysısınıń energiyası 511 keV, impulsleri qarama-qarsı eki gamma-kvanttı 
shıǵarıw menen annigilyaciyalanadı. Ortopozitroniy úsh tártipke uzaq jasaydı: 
𝑡
1
=
½ 9ℏ
2𝑚
𝑒
𝑐
2
𝛼
6
(𝜋
2
− 9)
= 138,6 𝑛𝑠. 
Ortopozitroniydiń tiykarǵı halınıń massası (
3
S
1
termi) parapozitroniydiń tiykarǵı 
halınan 8,4⋅10
−4
eV qa úlken (
1
S
0
termi). Bul eki hallardıń arasındaǵı ótiwlerdiń bolıwı múmkin.