’lim, fan va innovatsiyalar

1.3 3-rasm PIYOZLAR (ALLIUM):
1 — oddiy piyoz (A. Sera); 2 — nush piyoz (A Roggit); 3 — dumaloq boshli piyoz (A. schoenoprasum); 4 — sarimsoq (A. Sativum) (rasmlar birmuncha sxematiklashgan).
Porey piyozi yoki nut piyoz (A. roggit). Uning piyozchasi aniq ko‘rinmaydi, bargi yassi, uzun va chetlari tekis, mazasi yaxshi bir yillik o‘oimlikdir. Bu piyoz ko‘p joylarda sabzavot sifatida keng tarqalgan bo‘lsa ham, bizda juda siyrak ekiladi. O’zbekistonda va qo‘shni respublikalarda yovvoyi holda o‘sadi-gan piyozlardan yana A. altavicum, A. oschaninii, A. piskemense, A. Suvorova va boshqa shuningdek turlari katta ahamiyatga egadir: ular vitaminga boy sabzavot sifatida ovqatga ishla-tiladi.
Liliyadoshchalar oilachasi (Lilioideae). Oila vakillari piyoz­boshli o‘t o‘simliklardir. Ularning gullari yirik, yakka yoki siyrakdir, chochoq to‘pgulda joylashgan. Gulqo‘rg‘oni rangli, bargchalari erkin yoki bir oz biriyukan. Mevasi chokidan chatnaydigan ko‘sakchadir. Bu oilachaning 16 avlodi O’zbekiston territoriya­sida uchraydi.
Liliya avlodi (Llium). Bu avlod vakillari piyozboshchasi sirtdan qalin tangachabarglar bilan qoplangan, poyasi oddiy, ba’zan uchi shoxlangan o‘t o‘simliklardir. Poyasidagi barglar navbatlashib yoki doyra hosil qilib o‘rnashgan. Guli yirik, qo‘ng‘iroqsimon," oq, qizil, sariq, gilos rangli, gulqo‘rg‘oni 6 ta erkin bargchadan iborat

Sarimsoq piyoz va uning xususiyatlari

Bu oila 30 ta turkum va 650 ta turni birlashtiradi. Ular Avstraliyadan tashqari hamma mintaqalarda tarqalgan, ko`p yillik, ildiz poyali va piyozboshli, maxsus xid tarqatuvchi o`t o`simliklardir. Barglari oddiy, ketma-ket joylashgan, etli,naysimon. To`pgullari oddiy soyabonsimon. Gulqo`rg`oni oddiy, gultojbargsimon, gultojbarglar soni 6 ta, asos qismi qo`shilgan, changchilari 6 ta, uruqchisi 1 ta, 3 ta mevabargchaning qo`shilishidan hosil bo`lgan. Tugunchasi ustki. Mevasi ko`sakcha. O‘zbekiston faqatgina o‘t vakillari keng tarqalgan bo‘lib, ular o‘tloq, dasht, tog‘ va cho‘l yaylovlarda keng maydonlarni egallaydi. Bo‘lar ichida ildiz poyali, ko‘p yillik, tuganakli va piyozli vakillari mavjuddir. Bir pallali o‘simliklar o‘ziga xos belgilarga ega (bitta urug‘ pallaga ega bo‘lishi, asosan ildizning yaxshi tarqiy etmay qo‘shimcha ildizning ustunlik qilishi poya, barg va gul to‘zilishini o‘ziga xosligi va boshqalar).
Bu oilaning muhim turkimlaridan biri-piyozdir. Piyozning O`rta Osiyo sharoitida quyidagi turlari uchraydi: 1. Osh piyoz (Allium cepa). Ko`p yillik o`t. Madaniy o`simlik. 2. Sarimsoq piyoz (A. Sativum). Ko`p yillik o`t.Sabzavot o`simlik. 3. Pskom piyozi (A. pskemense), Anzor piyozi (A. Suvorovii), chimyon piyozi (A. tshimganicum); kabilar yovvoyi holda o`suvchi o`simliklar bo`lib, ular ko`proq tog` yonbag`irlarida o`sadi.
Osh piyoz - Allium sera L Gullari mayda, oq rangda, may-iyun oylarida gullaydi, mevasi iyulda yetiladi.Vatani 0 ‘rta Osiyo.
Kimyoviy tarkibi. Osh piyozboshi tarkibida efir moyi. qandlar, C ya B vitamini, karotin, flavonoidlar va boshqa moddalar ; bor. Sarimsoqpiyoz piyozboshi tarkibida efir moyi, fitosterinlar, fitonsidlar, C vitamini va boshqa moddalar bor.
Ishlatilishi. Piyozning dori preparati - spirtli aralashmasi - allilzep bakteriyalami, mikroblami va boshqa tuban organizmlami oidirish ta’siriga ega. Kolitda, ateroskleroz va gipertoniya kasalligini davolashda, sarimsoq piyoz piyozboshisining surtmasi ateroskleroz, gipertoniya, kolit va o‘pka, suyak kasalliklarida, trixonionada, kolpit hamda yiringli yaralami davolashda qo`llaniladi.
Shundan 15 turi O’zbekistonning Yevropa qiomida, Sibirda va Uzoq Sharqda, Kavkazda, o‘rmonli yerlarda, tog‘ qoyalarida va bir oz salqin yerlarda chiroyli dekorativ o‘simlik sifatida o‘sadi. Oq gulli liliya. (X. Candidum) dekorativ o‘simlik sifa­tida Uzbvkistonda ba’zan gulxonalarda va xonadonlarda ekiladi.
Olg‘i avlodi (Fritilaria). Bu avlod vakillari piyozboshli, poyasi bargli, osilgan chochoq go‘pgulli o‘t o‘simliklardir. Ular­ning guli qo‘ng‘iroq, piyolasimon. Gulqo‘rg‘oni 6 ta, gultojsimon, erkin bargchali, shaxmatsimon rasmli, tezdan to‘kilib ketadigan. Bu avlod nihoyatda-chiroyli efemeroid o‘simliklardan bo‘lib, O’zbekiston florasida 26, turi, shundan O’zbekistonda 2 turi uch­raydi. Shulardan Farg‘ona olg‘isi (F. ferganensis) poyasi 20— 50 sm, ingichka barglari lansetsimon, gulqo‘rg‘oni xiraroq qizil-gunafsha rangli, shaxmat gulli, tuksiz o‘simlikdir. Ular Farg‘ona vodiysida uchraydi. Olga olg‘isi (F. olgae) Farg‘ona olg‘isidan vegetativ organlari va gulining kattaroq bo‘lishi, gulqo‘rg‘on uchlarining qizil rangli bo‘lishi bilan ajraladi. Tarkybida alkaloid bo‘lganligidan olg‘ilarni mollar yemaydi, ammo ular dekorativ ahamiyatga ega.