Lingvist oxirgi shakl 1-son indd
Download 1.51 Mb. Pdf ko'rish
|
Lingvist OXIRGI SHAKL 1-son
Frazemalarni etilomologik asosiga ko‘ra tasniflash masalasi va ularning shakllanish omillari
167 o‘tkazishini quyidagi turli tillarga oid sinonim frazemalar misolida tahlil qilib ko‘raylik. Hech qachon amalga oshmaydigan hodisa Cho‘chqalar parvoz qilganda (ingliz.t) Tovuqlardan tish chiqqanda (fransuz.t) Qizil qor yog‘ganda (turk.t) Tuyani dumi yerga tegganda (o'zbek.t) Ushbu to‘rt frazema bir xil mazmunga ega. Ammo har bir xalq o‘z madaniyatidan kelib chiqqan holda turli leksik vositalardan foydalanib frazemani shakllantirgan. Xalqimiz qadimda savdo va ti- jorat ishlarida, karvon yo‘llarida, sayohatlarda asosiy ulov sifatida tuyadan foydalangan. Kunlik maishiy hayotda ko‘p foydalaniladigan va omma ko‘ziga “tanish” hayvon ham tuya bo‘lgan. Shu vajdankim, uning ko‘rinish tomoni xalqqa tanish bo‘lgan. Tuyaning dumi yerga tegganda iborasining hosil bo‘lishida aynan shu madaniy unsur ta’si- ri bo‘lgan deya taxmin qilishimiz mumkin. Fransuz madaniyatida esa ayni ibora parranda nomi ishtirokida bilan ifodalangan: “Quand les poules auront des dents –Tovuqlardan tish chiqqanda”. Azaldan par- randalar, xususan, xo‘roz fransuz madaniyatida qadimdan muhim ahamiyat kasb etgan. U dastlab fransuz firmalarida qo‘ng‘iroq, soat vazifasini o‘tagan. Uning o‘zini tutishi hamda jamoasini himoya qil- ishidan kelib chiqib jasorat, mardlik ramzi sifatida ham ko‘ra bosh- laganlar. Uning hushyorligi va jasorati Fransiyaning norasmiy milliy ramziga aylanishiga sababdir. Xo‘roz diniy ramzligi tufayli cherkov qo‘ng‘iroqlari va soat minoralarini bezash uchun ishlatilgan. U fran- suz inqilobida xalq bayroqlarini bezatgan va Ikkinchi jahon urushi- da Fransiya chegaralari mustahkamligi, fransuz xalqi jasoratinining ramziy belgisiga aylangan. Umuman olganda, parrandalar fransuz madaniyatida azaldan muhim o‘ringa ega bo‘lgan. Shu vajdankim, fransuz frazeologik qatlamida parranda nomlari faol. Bu ularning frazeologik birliklarida ham o‘z aksini topgan. Bu kabi mazmunan aynan muqobil, ammo turfa ifodalar tillardagi lingvomadaniy tovla- nishlarni yaqqol ochib beradi. Turklarning eng qadimgi e’tiqodlariga kelsak, “Al Ruhu” (Qizil ruh) yoki “Al Ateş” (Qizil olov) nomlari bila ataladigan olov xudosi yoki qo‘riqchi ruh bor ekanligiga ishonishgan. Turklarning eng qadimgi davrlardan beri qizil bayroqdan foydalanish odati ushbu “Al Atesh” kulti (e’tiqodi) bilan bog‘liq bo‘lgan an’anadir. Bu masala yuzasidan A.Inan bizga quyidagi ma’lumotlarni aytib o‘tgan Munisa ABDUAZIZOVA 168 edi: “Qozoq, qirg‘iz xalqlari bayroq so‘zi o‘rniga “yalav” so‘zini ishlatadilar, bu so‘z aslida alav – alangadir. Turk xurofotlariga ko‘ra ruhlar oq, qora, sariq, jigarrang kabi ranglarga bo‘ladi. Har holda, qizil rang ham ruhlardan birining rangini ko‘rsatgan. Shomonizmda ruhlar sharafiga bayroqlar (oltoy tilida Yalama - Yalav) tikish odat edi. Al Ruhi qo‘riqchi ruh deb hisoblangan paytda, uning sharafi- ga o‘rnatilgan bayroq olov rangiga yaqin rangda edi. Bizningcha, turklarning qizil bayroqlari Al Ruhi olov xudosi va homiy ruh san- algan davridan qolgan izlardir. Al Ruhi eng qadimgi davrlarda olov xudosi, homiy ruh bo‘lgan. Shu vajdankim turk madaniyatida qizil rang poklik, jo‘shqinlik, qon ramziy ifodasi o‘laroq milliy-madaniy ahamiyat kasb etadi. Xina kechasida kelin bo‘lajak qizlarning qizil li- bos kiyishi, shuningdek to‘y kunida qizlarning beliga bokiralik ramzi sifatida qizil tasma bog‘lab qoyish odati ham shundan kelib chiqqan deya taxmin qilishimiz mumkin. Bu holat frazeologik fondda ham akslanmasdan qolmagan. Yuqoridagi “Qizil qor yog‘ganda” iborasi- da ham aynan “qizil” rang komponent sifatida qatnashganligi bejiz emas. Jahon madaniyatida keng tarqalgan cho‘chqa timsoli ko‘p ma’nolarga ega bo‘lib, an’anaviy san’at, ommaviy madaniyat va axborot vositalarida turli maqsadlarda ishlatilgan. Butun dunyo bo‘ylab cho‘chqa salbiy sifatlar, ayniqsa ochko‘zlik va nopoklik ramziga aylangan. Bu kabi atributlar ko‘pincha cho‘chqalar va odamlar o‘rtasidagi tanqidiy taqqoslashlarga olib kelgan. Ammo bu jonzotni ijobiy timsol sifatida qabul qiluvchi xalqlar ham yo‘q emas. Hattoki, ko‘pgina Yevropa mamlakatlarida cho‘chqa so‘yish bayrami ham tashkil qilingan. Germaniyada cho‘chqalar omad timsoli sifatida tanilgan. ΧІΧ asr oxirlarida Nyu-Yorkda Rojdestvo kechki ovqatidan so‘ng keyingi yil davomida sog‘lik va farovonlik olib keladi degan umidda, yalpizli cho‘chqa taomini oilasi bilan tanovvul qilish an’anasi paydo bo‘ldi. Bu kabi qarashlar cho‘chqa obrazining Yevropa xalqlari og‘zaki ijodida va mifologiyasida faol qo‘llanishiga zamin yarat- ib berdi. Muayyan voqelikni tasviriy ifodalash jarayonida cho‘chqa timsolidan ko‘p foydalanishgan. Ushbu frazema taraqqiyotida diniy dunyoqarash ta’siri ham sezilib turibdi. Nasroniylar uchun cho‘ch- qa go‘shtini iste’mol qilish odatiy hol, ammo musulmonlar uchun cho‘chqa yog‘i va go‘shti man qilingan yeguliklar sirasiga kiradi. Islo- miy olamda bu zoonim timsolining ommalashmaganligiga ham shu omil sabab bo‘lgan. Individual iboralar muallifini aniq bilish imkoniyati mavjud. Ammo universal xarakterdagi turg‘un frazemalar, ya’ni millat on- Frazemalarni etilomologik asosiga ko‘ra tasniflash masalasi va ularning shakllanish omillari 169 giga singib ketgan va keng tarqalgan iboralarning aniq etimologik ildizini belgilash biroz murakkab. Bu holat o‘zbek va ingliz tillarida birdek muammoli jihatdir. Ko‘pgina frazeologik birikmalar o‘zida muayyan bir xalqining an’analari, odatlari va e’tiqodi, yashash tarzi va madaniyati, tarixining biz bilgan va bilmagan jihatlarini aks etti- radi. Masalan. “Blood is thicker than water” ingliz iborasi so‘zma-so‘z “qon suvdan quyuqroq” deb tarjima qilinadi. Ingliz madaniyatida oilaviy rishtalar boshqa munosabatlardan ustunligini ko‘rsatuvchi mazkur iboraning o‘zbek tilidagi ekvivalenti sifatida “et bilan tirnoq”, “etni tirnoqdan ajratib bo‘lmas” iborasini ko‘rsatishimiz mumkin. Ikki frazema morfologik jihatdan turli so‘z turkumlaridan tuzilgan bo‘lsa-da, semantik jihatdan bir ma’noni ifodalaydi. Qondoshlik, jigarchilik, bir ota-onadan tug‘ilgan farzandlar o‘rtasidagi mehr-mu- habbat rishtalari o‘zbek millatida qanchalik qadrlansa, ingliz xalqi mentalitetida ham o‘ziga xos qadriyat darajasiga ko‘tarilanligini ush- bu ibora misolida ko‘rishimiz mumkin. Bu kabi madaniyatning tafak- kurga ta’siri natijasida hosil bo‘lgan iboralar anchagina. Har qanday frazemaning shakllanish ildizi muayyan bir motivga borib taqaladi. Bu omil ijtimoiy, madaniy, tarixiy, mifologik faktorlarga asoslanishi mumkin. Download 1.51 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling