{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары
§ 49. FRANTsUZ FUNKTsİONAL LİNGVİSTİKASI
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
ЛИН-ТАР
|
§ 49. FRANTsUZ FUNKTsİONAL LİNGVİSTİKASI XX ásirdiń 60-70 jılları til biliminde frantsuz funktsional lingvistika mektebi qáliplesti. Onıń tiykarın salıwshı hám ideyalıq jaqtan basshısı kórnekli frantsuz lingvisti Andre Martine (1908-1999) bolıp tabıladı. Ol studentlik jılları sotsiologiyalıq mekteptiń iri wákilleri Jozef Vandriestiń german filologiyası boyınsha lektsiyaların tıńladı, magistrlik dissertatsiyasına til bilimindegi sotsiologiyalıq aǵımnıń iri іákili Antuan Meye ilimiy basshılıq etti. Ol 1937-jılı doktorlıq dissertatsiyasın qorǵaǵannan soń Parij universitetinde filologiya hám ulıwma til bilimi kafedrasın basqardı. Ol 1946-1955 jılları AQSh ta «Word» jurnalınıń redaktorı bolıp jumıs isledi. 1965-jılı Parijde xalıq aralıq funktsional lingvistika jámiyetiniń organı esaplanatuǵın «La linguistigue» jurnalınıń bas redaktorı boldı. 1974-jıldan baslap bul jámiyettiń húrmetli basqarıwshısı boldı. Andre Martine ulıіma til bilimi mashqalaları hám diaxroniyalıq fonologiya máselelerin izertledi. Andre Martineniń tiykarǵı miynetleri tómendegiler: «Fonetikalıq ózgerislerde ekonomiya printsibi» (1955), «Ulıwma lingvistika tiykarları» (1960), «Tilge funktsional kóz-qaras» (1962) h.t.b. Ol 1977-jılı jazılǵan «Funktsional lingvistikanıń ayırım tiykarǵı printsipleri» maqalasında lingvistika álemindegi hár bir tilshi trantsformatsiyalıq- generativlik grammatikaǵa óziniń kóz-qarasın bildiriwi kerek, -dep jazıp óziniń bul aǵımnıń ilimiy kóz qaraslarına qosılmaytuǵının bildiredi. Til bilimin psixologiya,matematikalıq logikaǵa baǵındırıwǵa háreket etken N.Xomskiyge qarsı A. Martine til bilimin ǵárezsiz ilimiy pán esaplaytuǵın tezisti usınadı. Tranformatsiyalıq-generativlik grammatikanıń abstrakt-logikalıq qurılmasın qattı sınǵa alıp Martine «lingvist ushın matematika onıń tiykarında til bilimin qurıw ushın model emes, al jumıs quralı bolıp tabıladı»,-dep jazdı. Solay etip, Martine tranformatsiyalıq-generativlik grammatikaǵa túp- tiykarınan qarama-qarsı bolǵan funktsional grammatikanıń kóz-qarasların bayanlaydı. Frantsuz funktsional lingvistikası menen Praga lingvistikalıq dógereginiń funktsionalizmi óziniń tiykarların Ferdinand de Sossyurdıń táliymatınan aladı. Praga tilshileri sóylew háreketiniń eki funktsiyasın-sotsiallıq-kommunikativlik hám ekspressivlik xızmetin kórsetedi. Frantsuz funktsionalistleri tildiń sotsiallıq - 140 - xarakterine baslı dıqqattı awdarıp, lingvistikanıń wazıypası- tildi hárekette, qarım- qatnas protsesinde izertlew zárúr,-dep esaplaydı. Frantsuz funktsional lingvistikası tildiń úsh funktsiyasın kórsetedi: 1) qarım-qatnas, yaǵnıy kommunikativlik funktsiya-eń tiykarǵı funktsiyası; 2) Ekspressivlik funktsiya, onıń járdeminde adam óziniń sezimlerin sáwlelendiredi; 3) Estetikalıq funktsiya. Frantsuz funktsionalistleriniń tiykarǵı dıqqatı tildiń usı úsh funktsiyasın izertlewge baǵdarlanǵan. Frantsuz funktsional lingvistikası wákilleri tildi dinamikalıq ózgeriwshi sistema sıpatında túsiniw ideyasın usınadı. Til dinamikalıq rawajlanıwshı sistema, ol rawajlanıw barısında ózgeredi, til funktsiyaları jetilisedi. Olar Sossyurdıń diaxroniya menen sinxroniyanı qarama- qarsı qoyıp úyreniwin maqullamaydı. Sebebi struktural lingvistika til faktlerin sinxroniyalıq bayanlaw menen sheklenedi. Al funktsional lingvistika onı qarım- qatnas protsesinde izertley otırıp, ne ushın til waqıttıń ótiwi menen ózgeretuǵının anıqlawı tiyis,-dep esaplaydı. Tildi izertlewde sinxroniyalıq hám diaxroniyalıq qatnaslar qarama-qarsı qoyılmawı kerek, olar biri-birin tolıqtırıwı zárúr, -dep jazadı. Frantsuz funktsional mektebi wákilleri, tildiń házirgi halatın, onıń bunnan aldıńǵı jaǵdayın tolıq bilmey turıp túsiniw múmkin emes, yaǵnıy diaxroniyanı bilmey turıp sinxroniyanı tolıq biliw múmkin emes,-dep esaplaydı. A. Martine, lingvistikalıq izertlewlerdiń tiykarǵı obekti-tillik qarama- qarsılıqlardı izertlew bolıwı tiyis,-dep esaplap, tillik ózgerislerdi anıqlaytuǵın birden-bir universal printsipti usınadı. Bul printsip, «tildegi ekonomiya printsibi» dep ataladı hám frantsuz funktsional lingvistikasınıń eń tiykarǵı teoriyalıq kóz- qarasların ózinde sáіlelendiredi. Lingvistikalıq ekonomiya printsipi (nızamı) birinshi ret 1890-jılı frantsuz fonetisti P. Passi tárepinen tillerdiń fonologiyalıq sistemasınıń evolyutsiyasına baylanıslı qollanılıp, ol «til barqulla zárúrliliginen artıq zatlardan qutılıwǵa umtıladı»,-dep jazǵan edi. Andre Martine «Fonetikalıq ózgerislerde ekonomiya printsipi» kitabında, lingvistikalıq ekonomiya sheńberin keńeytip, bul printsipti pútin tildiń rawajlanıwına baylanıslı qollandı. Andre Martine seslik ózgerisler ҳám olardıń sebeplerin túsindiriі zárúrligin kórsetip tillik ekonomiya túsinigin usındı. Lingvistikalıq ekonomiya printsipi túsinikli bolıwı ushın tómendegi mısallardı keltiremiz. Máselen,orıs tilindegi «solntse» sóziniń «sontse» túrinde, «zdravstvuyte» sóziniń «zdraste» túrinde qollanıwı. Bul pikirdi 1931-jılı E. D. Polivanovta «Tillik evolyutsiyanıń sebebi ne?» maqalasında bildirip, usı mısallardı keltirgen edi. Andre Martineniń 1960-jılı járiyalanǵan «Ulıіma lingvistika tiykarları» miynetinde tildiń eki tárepleme aǵzalarǵa bóliniі printsibin bayanlaydı. Birinshiden, forma ҳám máni ańlatatuǵın aǵzalar (bunda monema termini dástúriy til bilimindegi morfema túsinigine sáykes keledi), ekinshiden, seslik forma ҳár bir sózdiń mánisin ózgertiіge tásir jasaytuǵın izbe-iz birliklerge yaǵnıy fonemalarǵa - 141 - ajıraladı. Bunda prosodikalıq qubılıslar-pát ҳám intonatsiya eki tárepleme aǵzalarǵa bóliniі printsibinen tısqarıda qaraladı. Andre Martine óziniń 1975-jılı járiyalanǵan «Tillerdiń evolyutsiyası hám rekonstruktsiya» miynetinde lingvistikalıq ekonomiya nızamı boyınsha pikirlerin tereńlestirdi. Bulardan basqa frantsuz funktsional lingvistikası tómendegi máselelerdi de izertleydi: Fonema túsinigine assimmetriyalı «monema» túsinigin, sinxroniyanıń ishinde statika hám dinamika máselelerin, relevantlıq (máni ayırıwshılıq) printsipi h.t.b. Til ҳám sóyleі probleması tuіralı pikir bildirip A.Martine,- «sóyleі ҳám til ǵárezsiz qurılıs esaplanadı, soǵan baylanıslı máselen, til lingvistikası menen bir qatarda sóyleі lingvistikası jasaydı» dep esaplaytuǵın kópshilik strukturalistlerdiń ideyasın biykarlaydı. Ol tómendegishe jazadı: «sóyleі tildiń konkret situatsiyadaǵı kórinisi bolıp tabıladı. Tıńlaіshılardıń sóyleіshige qatnasın bildiretuǵın sóyleі protsesin úyreniі tiykarında ǵana biz tildi úyreniіimiz múmkin». Til funktsiyalarınıń ishinen Martine kommunikativlik funktsiyaǵa ayrıqsha dıqqat aіdaradı: «Til adamlardıń óz-ara túsinisiіin ámelge asırıіshı qural. Til dep atalatuǵın quraldıń eń tiykarǵı xızmeti adamlardıń óz-ara túsinisiіi kommunikatsiya ekenligi umıtpaіımız kerek». Andre Martine tildiń ekspresivlik ҳám estetikalıq funktsiyalarınıń áҳmiyetinde kórsetip ótedi. Ol tillik evolyutsiyada sotsiallıq («sırtqı») faktorlar máselesine toqtap, «sotsiallıq qurılıstaǵı ózgerisler tildiń strukturasına tásir etedi» degen pikirdi biykarlamaǵan ҳalda til tariyxın izertleіshi ilimpaz tillik qubılıslardı túsindiriіde tillik qurılıs ҳám óz-ara tásir protsesin izertleі evolyutsiyası boyınsha toplanǵan tájiriybeler nátiyje bermegen jaǵdayda ǵana onı paydalanıіı múmkin degen pikirdi bildiredi. VIII BAP BOYINShA ÁDEBİYaTLAR 1.Admoni V.G. Opıt klassifikatsii grammaticheskix teoriy v sovremennom yazıkoznaniy.//- VYa, 1971, №5. 2.Andreev N.D., Zinder L.R. Osnovnıe problemı prikladnoy lingvistiki. //- VYa, 1969, №4. 3.Andreev N.D., Kvazilingvistika Xomskogo.//-VYa, 1976,№5. 4.Arutyunova N.D., Klimov G.A., Kubryakova E.S. Amerikanskiy strukturalizm.// V.kn. Osnovnıe napravleniya strukturalizma. -M., 1964. 5.Arutyunova N.D., Kubryakova E.S. Problemı morfologii v trudax amerikanskix deskriptivistov. //V kn. Voprosı teorii yazıka v sovremennoy zarubejnoy lingvistike.-M., 1961. 6.Axmanova O. S. Glossematika Lui Elmsleva, kak proyavlenie upadka sovremennogo burjuaznogo yazıkoznaniya.// -VYa,1953, №3. - 142 - 7.Axmanova O.S. O metode lingvisticheskogo issledovaniya u amerikanskix strukturalistov.//-VYa, 1952,№5. 8.Axmanova O.S. O psixolingvistike.-M., 1957. 9.Belikov V.İ., Krısin L.P. Sotsiolingvistika.- M., 2000. 10.Bendjamen Li Uorf. Lingvistika i logika. //V kn. Novoe v lingvistike,- M., 1960. 11.Berezin F.M. İstoriya lingvisticheskix uchenii.-M., 1975. 12.Berezin F.M. Ocherki po istorii yazıkoznaniya v Rossii. - M., 1969. 13.Blumfild A. Yazık. -M., 1968. 14.Boas F. Um pervobıtnogo cheloveka. Russk.per.-M., 1976. 15.Brendal V. Strukturnaya lingvistika. // V.kn. Xrestomatiya po istorii yazıkoznaniya XIX-XX vv. -M., 1956. 16.Vardul İ.F. Osnovı opisatelnoy lingvistiki.-M., 1977. 17.Voprosı teorii yazıka v sovremennoy zarubejnoy lingvistike. -M., 1961. 18.Gladkiy A.V., Melchuk İ.A. Elementı matematicheskoy lingvistiki. -M., 1969. 19.Glison G. Vvedenie v deskriptivnuyu lingvistiku. Russ.per.-M., 1959. 20.Guxman M.M. Lingvisticheskaya teoriya L.Veysgerbera. //V kn. Voprosı teorii yazıka v sovremennoy zarubejnoy lingvistike. -M., 1961. 21.Guxman M.M. Lingvisticheskiy mexanitsizm L. Blumfilda i deskriptivnaya lingvistika. –»Trudı ins.yazıkoznaniya». t.IV, -M., 1954. 22.Guxman M.M. E.Sepir i etnograficheskaya lingvistika. //-VYa, 1954, №1. 23.Desheriev Yu.D. Sotsialnaya lingvistika.-M., 1977. 24. Dyurkgeim E. Sotsiologiya. -M., 1995. 25.Elmslev L. Metod strukturnogo analiza v lingvistike. // V.kn. Xrestomatiya po istorii yazıkoznaniya XIX-XX vv. -M., 1956. 26.Elmslev L. Prolegomenı k teoriy yazıka. //sb. «Novoe v lingvistike», vıp. 1,-M., 1960. 27.Espersen O.Filosofiya grammatiki.-M., 1958. 28.Zvegintsev V.A. Glossematika i lingvistika. //V kn. Novoe v lingvistike.- M., 1960. 29.Zvegintsev V.A. İstoriya yazıkoznaniya XIX i XX vv. ch.1, -M., 1960. 30.Zvegintsev V.A. Teoritiko-lingvisticheskie predposılki gipotezı Sepira- Uorfa. // V kn. Novoe v lingvistike.-M., 1960. 31.Kolshanskiy G.V. Logika i struktura yazıka. -M., 1965. 32.Kont O. Obshiy obzor pozitivizma.- M., 2011. 33.Larin B.A. O lingvisticheskom izuchenii goroda// İstoriya russkogo yazıka i obshee yazıkoznanie. -M., 1977. 34.Levkovskaya K.A. Nekotorıe zarubejnıe yazıkovedcheskie teorii i ponyatie slova. //V kn. Voprosı teorii yazıka v sovremennoy zarubejnoy lingvistike.-M., 1961. - 143 - 35.Lemb S. Stratifikatsionnaya lingvistika kak osnova mashinnogo perevoda.//-Mashinnıy perevod i prikladnaya lingvistika. Vıp. 10.-M., 1964. 36.Leontev A.A. Psixolingvistika.-M., 1967. 37.Gorodskoe prostorechie: problemı izucheniya. -M.,1984. 38.Lomtev T.P. Vnutrennie protivorechiya kak istochnik istoricheskogo razvitiya strukturı yazıka.//Obshee i russkoe yazıkoznaniya.-M., 1976. 39. Mechkovskaya N.B. Sotsialnaya lingvistika. -M., 1996. 40.Novoe v lingvistike. Otv. red. V.A. Zvegintseva.-M., 1960. 41.Piotrovskiy R.G. i dr. Matematicheskaya lingvistika.-M.,1977. 42.Sepir E. Yazık. Vvedenie v izuchenie rechi.-M-L., 1934. 43.Stepanov Yu.S. Metodı i printsipı sovremennoy lingvistiki. -M., 1975 44.Tomsen V. İstoriya yazıkovedeniya do kontsa XIX v. -M., 1938. 45.Trubetskoy N.S. Osnovı fonologii. -M., 1960. 46.Uldall X.İ. Osnovı glossematiki (İssledovanie metodologii gumanitarnıx nauk so spetsialnım prilojeniem k lingvistike) //V kn. Novoe v lingvistike.-M., 1960. 47.Frumkina R.M. Rol statisticheskix metodov v sovremennıx– lingvisticheskix issledovaniyax.// V kn. Matematicheskaya lingvistika. -M., 1973. 48.Xansen K. Puti i tseli strukturalizm.//-VYa, 1959, №4. 49.Xomskiy N. Aspektı teorii sintaksisa. -M., 1972. 50.Xomskiy N. Logicheskie osnovı lingvisticheskoy teorii. //-«Novoe v lingvistike». Vıp. IV.-M., 1965. 51.Xomskiy N. Obyasnitelnıe modeli v lingvistike // V. kn. Matematicheskaya logika i ee primeneniya.-M., 1965. 52.Xomskiy N. Tri modeli opisaniya yazıka. //-V. kn. Kiberneticheskiy sbornik. №2, -M., 1961. 53.Chemodanov N.S. Problemı sotsialnoy lingvistiki v sovremennom yazıkoznanii// Novoe v lingvistike. vıp. VII. -M., 1968. 54.Shveytser A.D. Nikolskiy L.B. Vvedenie v sotsiolingvistiki. -M., 1978. 55. Shveytser A.D. Sovremennaya sotsiolingvistika. Teoriya. Problemı. Metodı.-M., 1976. 56.Shreyder Yu.A. Matematicheskaya model teorii klassifikatsii.-M., 1968. 57. Ferguson C.A. Language structure and Language use. -Stanford., 1971. 58. Gumperz J.J Language in social gtoups.- Standford., 1971. 59.Labow W. Sociolinguistic patterns. -Phil. 1974. 60.Hymes D. Foundations in sociolinguistics. An ethnographic approach.- Phil. 1974. 61.Halliday M.A. Language as a social semiotic. The social interpretation of language and meanin. -Balt., 1978 62. Charles Osgood. Psycholinguistics, Cross-Cultural Universals, and Prospests for mankind. -Praeger Publishers., 1988. - 144 - MAZMUNI ALǴI SÓZ………………………………………………………………… 3 I BAP. ÁYYEMGİ HÁM ORTA ÁSİRLERDE ShIǴIS MÁMLEKETLERİ MÁDENİYaTINDA LİNGVİSTİKALIQ BİLİMLER ……………................................................................... 5 Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|