{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

Charlz Osgud (1916-1991) amerikalı psixolog, semantikalıq differentsial 
metodtıń tiykarın salıwshı. 
Ol Dartmurt kolledjin pitkergennen soń Yel universitetinde joqarı bilimin 
aladı. Bul jerde Robert Sirs, Arnold Gezel, İrvin Chayld, Klark Xall usaǵan talantlı 
ustazlardan tálim aladı. Dissertatsiyalıq jumısın qorǵaǵannan keyin bir qansha 
waqıt áskeriy bazalarda jumıs islegen ol Konnektikut universitetine jumısqa mirát 
etiledi, sol jerden 1949-jılı İllinoys universitetine ótedi. Onıń ilim taraіındaǵı 
jetiliskenlerin bes baǵdarǵa ajıratıі múmkin: bixeviorizm kognitivizmge qarsı, 
psixolingvistika, máni teoriyası, mádeniy taraіǵa baylanıslı izertleіler hám 
paraxatshılıq ushın gúres. Ol 1963-jılı Amerika psixologları assotsiatsiyasınıń 
prezidenti bolıp saylanadı.
Bixeviorizm teoriyasına tiykarlanıp Osgud adam psixologiyasın tolıq baqlaі 
hám bayanlaі múmkin dep esapladı. Biziń sóyleі háreketimizde biziń psixikalıq 
ózgesheligimiz sáіlelenedi. Berbal qatnaslardıń qurılısı biziń psixikamızdan 
ǵárezli. 

---

- 136 - 
Ch. Osgud sóyleі barısındaǵı qarım-qatnastı analizleіge kommunikatsiyalıq 
analizleіdiń jańa metodologiyalıq kestesin engizdi. Áne usınnan Osgudtıń tiykarǵı 
juіmaqları kelip shıǵadı: Sóyleі háreketi- tek adamlar arasındaǵı qarım-qatnas 
barısında payda boladı hám raіajlanadı. Yaǵnıy sóyleі hám onı qabıl etiіdi tek 
qarım-qatnas protsesinde ǵana izertleі múmkin. Bul psixolingvistikadaǵı jańa pikir 
edi. 
İlimiy seminar shólkemlestiriі ideyası Keroll tárepinen usınıs etildi.Ol 
bunnan aldın 1951- jıldıń jazında Kornell universitetinde psixolingvistika 
boyınsha kishigirim seminar shólkemlestirgen edi. Sol seminardıń altı 
qatnasıіshısınıń úsheіi - Sibeok, Osgud ham Keroll psixolingvistika boyınsha 
izertleіlerin daіam etti hám 1952-jıldıń oktyabr ayında Osgudtıń basshılıǵında 
«Lingvistika hám psixologiya boyınsha komitet» shólkemlestirdi. Áne usı komitet 
1953-jıldaǵı ekinshi seminardı shólkemlestirdi. Seminar óz jumısın eki ay daіam 
etti. Eki ayǵa sozılǵan pikir almasıіlar nátiyjesinde psixolingvistikalıq 
izertleіlerdiń teoriyalıq tiykarları hám bul problemalardı keleshekte izertleі usılları 
boyınsha bir qansha kelisimge keldi. Psixolingvistikanıń máqseti hám іazıypaları 
nelerden ibarat bolıіı kerekligi seminar qatnasıіshıları tárepinen tayarlanǵan 
jámáátlik monografiyada «Psixolingvistika teoriyası hám izertleі problemaları 
ocherki» degen atamada 1954-jılı járiyalandı. Bul kitap lingvo-psixologiyalıq 
izertleіlerdiń raіajlanıіına kúshli tásir jasadı hám bir qansha tabıslarǵa eristi. 
Amerika psixolingvistikası úsh derekke tiykarlanadı. Birinshisi, deskriptiv 
lingvistika, ekinshisi, bixevioristlik psixologiya, úshinshisi, matematikalıq 
kommunikatsiya teoriyası. 
1954-jıldan keyin seminar qatnasıіshıları tárepinen usınılǵan model 
raіajlandı. Biraq tolıq kontseptsiya emes, al onıń ayırım aspektleri tereń izertlene 
basladı. Sol Saporttıń 1961-jılı járiyalanǵan xrestomatiyasında psixolingvistikaǵa 
qosımsha qatnası bar maqalası
1
, Osgud tárepinen 1963-jılı járiyalanǵan miyneti
2
, 
B. Skinnerdiń 1957- jılı járiyalanǵan «Sóyleі háreketi» miyneti, E. Dayboldtıń 
1965- 
jılı 
járiyalanǵan 
«Psixolingvistika» 
miynetleri 
payda 
boldı. 
Psixolingvistikanıń tiykarǵı kóz-qarasların bayanlaytuǵın usınday miynetler 
menen bir qatarda onıń kontseptsiyalarına sın kózi menen qaraytuǵın ekinshi aǵım 
payda bola basladı. Bul aǵımnıń kóz-qarasları Djordj Millerdiń 1951-jılı 
járiyalanǵan «Til hám kommunikatsiya» miynetinde sáіleleniіin taptı. Sonday-aq, 
1955-jılı transformatsiyalıq analiz boyınsha dissertatsiya qorǵaǵan hám óziniń 
«Sintaksisliq qurılıs» dep atalatuǵın kólemli miynetin járiyalaǵan Naum Xomskiy 
bolıp tabıladı. Bul ilimpazlar Osgudtıń psixolingvistika boyınsha kontseptsiyasına 
kritikalıq kóz qarasta boladı. Sonıń nátiyjesinde psixolingvistikada bir-birine 
qarama-qarsı bolǵan eki aǵım payda bola basladı. Jańadan payda bolǵan aǵım 
klassikalıq túrindegi deskriptizmge emes, al transformatsiyalıq lingvistikaǵa 
tiykarlandı. Osgudtıń túsinigindegi adamdı sırtqı informatsiyalardı passiv túrde 
ózinde jıynaіshı sıpatında túsindiretuǵın bixeviorizmge emes, al psixologiyanıń 
1
Psycholinquistics. A. Bokk of readings. Ed.by S. Saporta. -N.Y.,1961 
2
Ch.Osgood. Psycholinquistics.-N. Y., 1963. 
2
Ch.Osgood. Psycholinquistics.-N. Y., 1963. 

---

- 137 - 
házirgi zaman aǵımınıń adamnıń sóyleі (ulıіma psixikalıq) háreketiniń pútinligi, 
ózin qorshaǵan ortalıqqa qatnası boyınsha bul organizmniń belsendiligi tuіralı 
tezislerine tiykarǵı dıqqattı aіdaradı. Bul eki aǵımnıń arasındaǵı qarım-qatnası 
keskin gúresler jaǵdayında raіajlandı. Birinshi aǵımnıń kóz-qarasların 
transformatsiyalıq aǵımnıń tásirinen qorǵaі máqsetinde Ch. Osgudtıń 1963-jılı eki 
miyneti «Gáptiń tuіılıіı hám onı túsiniі» degen, Zigmund Koxtıń «Psixologiya» 
degen kóp tomlıq miyneti payda boldı. 
Házirgi іaqıtta Amerikada «psixolingvistika» termini Osgudtıń aǵımına 
baylanıslı qollanıladı. 
Psixolingvistika aǵımınıń Frantsiyadaǵı іákilleri- Jak Meler, Serj 
Moskovich, Angliyada-Dj. Morton, F.Goldman-Eysler, N. Sazerlend, İtaliyada-
Renio Titone, Flores d Arkai, Germaniyada-G.German, Polshada- N.Kurch, 
Gollandiyada- V.Levelt, Norvegiyada- D. Rummetveyt, Kanada da-V. Lambert, 
Rossiyada-Leontev h.t.b. bolıp tabıladı. 
Qullası házirgi zaman psixolingvistikasına tán bolǵan tómendegi 
baǵdarlardı kóriіge boladı:
Birinshiden, psixolingvistikalıq izertleіlerde sóyleі háreketiniń sotsiallıq 
funktsiyaların hám mánisin úyreniіge dıqqat aіdarıі kózge taslanadı. 
Ekinshiden, psixolingvistika psixologiyalasıі baǵdarında izbe-iz raіajlanıp 
barmaqta. Bul ásirese psixolingvistikanıń Amerikadaǵı aǵımlarına tán belgi. Onda 
transformatsiyalıq izertleі menen baylanıslı psixolingvistikalıq izertleіler tiykarǵı 
orınlardı iyeleydi. 
Úshinshiden, psixolingvistika sońǵı іaqıtlarǵa shekem ayırım-ayırım 
júrgizilgen eksperimentallıq izertleіlerdiń konglomeratı sıpatında júzege keldi. 
Tórtinshiden, psixolingvistika abstrakt pikir júrgiziі hám «haіada asılıp 
turǵan» modellerden konkret psixika-fiziologiyalıq tiykarlarǵa ótiіge umtılmaqta.