{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

§ 46. DESKRİPTİVİZMNݨ KRİZİSİ.
SOTsİOLİNGVİSTİKA 
Til bilimi mamanları XX ásirdiń ortalarında Amerika til biliminde payda 
bolǵan jaǵdaydı XIX ásirdiń aqırındaǵı Evropa til bilimine teńlestiredi. XIX 
ásirdiń aqırında Evropa til biliminde jas grammatistler salıstırmalı-tariyxıy izertleі 
metodikasın joqarı dárejede jetilistirgeni menen onıń da múmkinshilikleriniń 
sheklengenligin ańladı, al Amerika tilshileri distributivlik analiz hám 
segmentatsiya metodın qanshama jetilistirgeni menen til biliminiń mashqalaların 
izertleіde barqulla onı qollanıі múmkin emesligi belgili boldı. 
Bul dáіirde Amerika deskriptiv til bilimine alternativa sıpatında 
psixolingvistika hám sotsiolingvistika aǵımları payda boldı 8ám raіajlana basladı. 
Sotsiolingvistika til bilimi, sotsiologiya, sotsiallıq psixologiya, etnografiya 
ilimleriniń kesilisken jerinde arnawlı aǵım sıpatında payda boldı. Sotsiolingvistika 
tildiń sotsiallıq tábiyatı, onıń jámiyetlik funktsiyasın, sotsiallıq faktorlardıń tilge 
tásir etiі mexanizmleri, jámiyet turmısındaǵı tildiń ornı mashqalaların kompleksli 
úyrenedi.
Sotsiolingvistikanıń derekleri XVII ásirden baslanadı. İspaniyadaǵı Salaman 
universitetiniń oqıtıwshısı Gonsalo de Korreas tildiń sotsiallıq bóliniwine dıqqat 
awdarıp tómendegi pikirdi bildiredi: «Tildiń provintsiyalarda qollanılatuǵın 
dialektlerinen basqa, adamnıń jası, bul provintsiyada jasawshılardıń jámiyettegi 
ornına baylanıslı ápiwayı awıl adamlarınıń tili, tariyxshı ilimpazdıń tili, kempir-
ǵarrılar, diniy xızmetkerler, hayallar hám erkekler, hátte jas balalardıń tili ómir 
súredi» 

---

- 132 - 
Ferdinand de Sossyur, Antuan Meye, Jozef Vandries, F.Boas, E.Sepir, 
B.L.Uorf h.t.b miynetlerinde til bilimindegi sotsiologiyalıq aǵımnıń tiykarǵı 
wazıypaları hám máqsetleri sáwleleniwin taptı. 
XX ácirdiń 60-jılları Amerika til biliminde sotsiologiyalıq izertlewlerge 
qızıǵıwshılıq kúsheydi hám sotsiolingvistika óz aldına aǵım sıpatında qáliplese 
basladı. «Sotsiolingvistika» termini birinshi mártebe 1952-jılı amerikalı sotsiolog 
German Karridiń maqalasınıń atamasında qollanıladı. Soń 1966-jılı Los 
Andjeleste ótkerilgen konferentsiya materiallarınıń kirisiw maqalasında U.Brayt 
sotsiolingvistikanı amerika til bilimindegi etnolingvistika hám psixolingvistikanıń 
kishkene sińlisi dep atadı. D.Xayms 1969-jılı Rimde ótkerilgen sotsiolingvistikalıq 
kongresste til biliminiń evropalıq modeli menen Eduard Sepir kontseptsiyasınıń 
birigiwinen-sotsiolingvistika payda boldı,-dep kórsetedi.
XX ásirdiń 60-jılları qáliplesken sotsiolingvistikanıń tiykarın salıwshı 
Uilyam Labov bolıp tabıladı. Ol sotsiumǵa baǵdarlanǵan linvistikanı dóretiw 
zárúrligin bildirdi. Házirgi waqıtta qalada jasawshılardıń etnikalıq kelip shıǵıwı, 
jası, jumısı, bilim dárejesi hám kásibine baylanıslı tillik qubılıslardı izertlewdi 
usınadı. Ol Nyu-York, Chikago, Filadelfiya, Los-Andjeles qusaǵan 
megapolislerdiń turǵınları arasında massalıq túrde sotsiologiyalıq sorawnama 
ótkeriw tiykarında bul jumıslardı ámelge asırdı. Nátiyjede jámiyettiń hár qıylı 
qatlamlarında til variantların qollanıwda korrelyatsiya yaǵnıy ózine tán baylanıs 
bar ekenligin anıqladı. U.Labov ózine tán izertlew usılı tiykarında jámiyettiń 
sotsiallıq quramı hám belgili bir sotsiallıq tillik jámáát qollanatuǵın tillik 
qurallardıń variantlılıǵı arasında korrelyatsiyanı anıqladı. Ol sonday-aq, Shıǵıs 
Angiyada hám Nyu-Yorktaǵı universamda sózlerdiń aytılıwı boyınsha izertlewler 
alıp bardı hám tillik ózgerislerdegi sotsiallıq faktorlardıń dinamikasın anıqlawǵa 
eristi. 
Angliya ham Amerika Qurama Shtatlarındaǵı ingliz tilinde sóylewshi 
turǵınlar ortasında ótkerilgen sorawnamalar sotsiolingvistikalıq izertlew ushın 
paydalı nátiyjeler berdi. Bunday izertlewler 1988-jılı Dj.Uellz tárepinen ingliz 
tiliniń britan variantında sóylewshi 275 informator ortasında pochtalıq anketa 
túrinde, 1993-jılı Yu.Shitar tárepinen ingliz tiliniń amerika variantında sóylewshi 
400 informator ortasında pochtalıq anketa túrinde ótkerildi. Sonday-aq, Dj.Uellz 
tárepinen 1998-jılı 1932 britaniyalı informatorlar ortasında elektron pochta arqalı 
İnternette sorawnama ótkerildi. Bul sorawnamalar ingliz tiliniń britaniya hám 
amerika variantlarındaǵı sóylew normalarınıń rawajlanıw dinamikasın anıqlawǵa, 
olardıń óz-ara tásiri hár qıylı sotsiallıq toparlar ortasındaǵı tiykarǵı sóylew 
tendentsiyaların anıqlaw hám eń tiykarǵısı alınǵan nátiyjelerdi tezden sózliklerge 
engiziwge járdem berdi. İnformatorlardan alınǵan maǵlıwmatlardı analizlewde 
olardıń jası, jasaw ornı, qánigeligi, bilimi h.t.b kriteriyalar esapqa alındı. 
Bul mektep wákilleri deskriptiv lingvistikanıń izertlew obekti-ayırım 
alınǵan til yamasa dialekt bolıwı tiyis esaplaydı. Bul termin arqalı konkret 
informator, konkret jámááttiń belgili bir waqıt aralıǵındaǵı tili túsiniledi. Solay 
etip, deskriptiv analizdiń izertlew obekti-informator yamasa kollektiv aǵzaları 
tárepinen sóylew protsesinde aytılǵan pikirleri bolıp tabıladı. 

---

- 133 - 
L.Blumfild táliymatındaǵı bul ideyalardı Charlz Friz ingliz tili boyınsha 
«İngliz tiliniń strukturası» miynetinde tómendegishe ámelge asıradı. Ch. Friz 
adamlardıń telefonda sóylesiwin izertlew obekti etip aladı. Ol 5 minuttan 30 
minutqa shekemgi waqıt aralıǵında 50 mártebe adamlardıń telefonda sóylesiwlerin 
tıńladı. Sóylesiwler waqtında 25000 nan aslamıraq sózler qollanıldı. Solay etip, usı 
usıl menen alınǵan sóylew materialların izertlew obekti etip aldı. Sóylew 
elementleri anıqlandı, bul elementlerdiń bir-birine salıstırǵanda distributsiyası 
belgilendi. İnformatorlardıń tilin segmentlerge bólip, substitutsiya hám 
distributsiyalıq analizlew tiykarında belgili bir ilimiy juwmaqlar jasawǵa umtıladı. 
Tildi qollanıwshı eń mayda tillik jámáátlerdiń tilden paydalanıwın úyreniw 
tildiń sotsiallıq stratifikatsiyası boyınsha jańa maǵlıwmatler beriw menen birge 
AQSh ta Ullı Britaniyaǵa salıstırǵanda jámiyetshilik aldında shıǵıp sóylewdiń 
sotsiallıq juwapkershiligine az dıqqat awdarıladı degen eski sterotip túsiniklerdi 
biykarladı. 
Amerika prezidentleriniń ishinde Bill Klintonnıń sóylewinde arkanzas 
aktsenti kózge taslanadı, bul jaǵdaydı saylaw aldı mapazlarında onıń qarsılasları 
bir neshe mártebe parodiya túrinde kúlkige aldı, 2000-jılǵı saylaw aldı 
kompaniyalarında kishi Djorj Bushtı Texas shtatına tán aktsentte hám leksika-
grammatikalıq normalardı saqlamay sóylegeni ushın sınǵa aldı. 
Rossiyada da jámiyettiń hár qıylı sotsiallıq qatlamlarınıń sóylewi anketa 
ótkeriw, sorawnamalar, dala jazıwları hám arnawlı eksperimentler járdeminde 
sotsiologiyalıq úyrenilmekte. Máselen, L.P.Krısinniń basshılıǵında Moskva, 
Ekaterinburg, Novgorod, Perm, h.t.b úlken qalalarında qala turǵınlarınıń sóylewi 
boyınsha izertlewler alıp barıldı. L.A.Verbitskaya Moskva hám Sankt-
Peterburg qalalarında jasawshılardıń sóylewiniń orıs orfoepiyalıq normalarına 
sáykesligi yamasa ózine tán ózgeshelikleri boyınsha izertlew jumısların júrgizdi. 
Biologiyalıq organizmdegi hár bir mayda kletka belgili bir xızmet atqaratuǵını 
sıyaqlı sotsiolingvistikada da belgili bir sotsiallıq toparda sóylewshi hár bir 
individtiń sóylewin úyreniw úlken áhmiyetke iye. 
Til biliminde sotsiolingvistikanıń rawajlanıwına V.Avrorin, A.D.Shveytser, 
Yu.Desheriev, Dela Xaymz, Djon Gamperts, Charlz Fergyuson, U.Brayt h.t.b 
ilimpazlar salmaqlı úles qostı.
Sotsiolingvistikalıq izertlewlerde tiykarǵı dıqqat tildiń oǵada quramalı 
bolǵan sotsiallıq differentsiatsiyası mashqalasına qaratıladı. Tildiń sotsiallıq 
differentsiatsiyası óziniń ishinde ekige bólinedi: stratifikatsiyalıq differentsiatsiya, 
yaǵnıy jámiyettegi sotsiallıq qatlamlardıń hár túrliligi hám situativlik 
differentsiatsiya (sotsiallıq situatsiyalardıń kóp túrliligi). Sonday-aq, milliy 
tillerdiń qáliplesiwiniń ózine tán ózgeshelikleri, til menen mádeniyattıń óz-ara 
tásiri mashqalaların izertleydi. 
Tillik situatsiya túsinigi arqalı bir mámleket yamasa belgili bir etnikalıq 
toparda qollanılatuǵın hár qıylı tillerdiń jıyıntıǵı yamasa bir tildiń jasawınıń hár 
qıylı túrleri-ádebiy til, awızeki sóylew tili, aymaqlıq hám sotsiallıq dialektler 
túsiniledi. 

---

- 134 - 
Jámiyettegi tillik situatsiya ekzogloss, endogloss, teńlestirilgen hám 
teńlestirilmegen situatsiyalarǵa bólinedi. Mámleket yamasa belgili bir etnikalıq 
toparda hár qıylı tillerdiń qollanılıwı-ekzogloss termini arqalı túsinilse, bir tildiń 
hár qıylı variantlarınıń qollanıwı-endogloss bolıp tabıladı. Hár qıylı tiller yamasa 
bir tildiń hár qıylı variantları jámiyette teńdey xızmette jumsalsa teńlestirilgen 
halat júzege kelse, hár qıylı tiller yamasa bir tildiń hár qıylı variantlarıınıń 
mámlekette teńdey qollanılmawı teńlestirilmegen halattı payda etedi. 
Sotsiolingvistikalıq izertlewlerde hár qıylı mádeniyattıń biri-birine tásiri 
nátiyjesinde tillerdiń biri-birine tásiri, ásirese sózlerdi ózlestiriw protsesine 
ayrıqsha dıqqat awdarıladı. Bilingvizm (eki tillilik) hám diglossanıń (bir tildiń hár 
qıylı variantların qollanıw) sotsiallıq aspektleri hár tárepleme tereń izertlenedi. 
Belgili bir etnomádeniy jámááttegi kommunikativlik qatnas hám sotsiallıq 
situatsiyada hár qıylı tillerden yamasa bir tildiń hár qıylı variantların 
qollanıwındaǵı ózgeshelikler úyreniledi. 
Sonday-aq, pikirdi bayanlaw hám onı jetkeriwde belgili sotsiallıq qatlamǵa 
tán bolǵan tillik qurallardan paydalanıwǵa dıqqat awdarıladı, tillik minez-qulıqtiń 
sotsiallıq normaları anıqlanadı.
Sotsiolingvistikada biri-birinen ózgeshelikke iye úsh aǵım kózge taslanadı: 
a) Sotsiologiyalıq táliymatqa tiykarlanatuǵın aǵım. Sóylew waqtı, máqsetin 
esapqa alǵan halda, tildi qollanıw normaları, tildi yamasa onıń variantın, adresatın 
tańlaw, tillik qurılıs hám onı qollanıwdıń óz-ara qatnası, bir tárepten júdá úlken 
yamasa júdá kishi sotsiallıq qatlamlar, ekinshi tárepten diglossa hám kodlar 
teoriyası mashqalası, jámiyettiń sotsiallıq qatlamlarǵa bóliniwi hám til variantların 
úyrenedi. 
b) Lingvistikaǵa tiykarlanatuǵın aǵım. Sotsiologiyalıq parametrlerdi esapqa 
alıwda tańlanatuǵın til sistemalarınıń hár túrliligi, jámiyettegi hár qıylı sotsiallıq 
toparlardıń, sonday-aq, sóylewshilerdiń jası, jınısı, kásibine baylanıslı tilden 
qollanıwın úyreniw, alınǵan nátiyjelerdi tillik ózgerisler teoriyasın izertlewde til 
variantları sıpatında paydalanıw h.t.b.
v) Etnos hám etnografiyaǵa tiykarlanatuǵın aǵım.