{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

Frants Boas (1858-1942) Germaniyada tuwıldı hám universitetti pitkerdi, 
qánigeligi boyınsha fiziolog. 1883-1884-jılları Arktikaǵa shólkemlestirilgen 
ekspeditsiyalardıń quramında qatnasıwı onıń Arqa Amerikadaǵı indeetsler menen 
eskimoslardıń tilin izertlewge qızıǵıwshılıǵın oyatadı. Bul xalıqlardıń turmısı 
menen tereń tanısıwı, bir waqıtları Boduen de Kurtene bildirgen «artta qalǵan 
xalıqlar bolǵanı menen, artta qalǵan tiller bolmaydı,-degen pikiriniń orınlı 
aytılǵanın tastıyıqladı. Boas rasizmge qarsı gúresedı, sonlıqtanda onıń miynetleri 
fashistlik Germaniyada órtep jiberilgen kitaplardıń arasınan orın aladı. 
F. Boastıń ulıwma lingvistikalıq kóz-qarasları 1911-1922-jılları jazılǵan 
«Amerika indeetsleriniń tili boyınsha qollanba» miynetinde bayanlanǵan. Amerika 
indeetsleriniń tilin úyreniw tiykarında F. Boas hind-evropa tilleri materialların 
izertlew ushın qollanılıp kiyatırǵan ilimiy analizlew metodın indeets tillerin 
izertlew ushın qollanıwǵa bolmaydı,- degen sheshimge keledi. Onıń tiykarǵı 
sebebi, bul tillerde hind-evropa tillerine salıstırǵanda basqa lingvistiqalıq 
kategoriyalardıń ushırasıwı ǵana emes, al bul tillerge tiyisli birde-bir jazba 
esteliktiń joqlıǵı, sonday-aq, bul tillerdiń genetikalıq tuwısqanlıǵı da anıq emesligi 
bolıp tabıladı. Sonlıqtanda F. Boas bul tillerdi izertlewde indukdiya metodın 
qollanıp sol tildiń logikası tiykarında tillerdıń ishki qurılısın úyreniwdiń áhmiyetin 
bildiredi. 
Onıń pikirinshe, indeetslerdiń tilleri tariyxıy hám salıstırmalı interpretatsiya 
jasawǵa kelmeydi, onı bul tillerdiń formalıq sapası ham sırtqı kórinisine 
tiykarlanatuǵın obektiv metodlar menen izertlew zárúr. F.Boastıń dástúrin Sepir 
hám Blumfild dawam etti.
Eduard Sepir (1884-1939). Ol Boastıń shákirti, uzaq jıllar Kanadada jumıs 
islegen. AQSh qa qaytıp kelgennen keyin dáslep Chikago, soń Yel universitetinde 
professor laіazımında jumıs isleydi. Sol jerde 1921-jılı onıń eń tiykarǵı miyneti 
«Til» degen kitabı járiyalandı. Ol tillerdiń tipologiyalıq klassifikatsiyası, sotsiallıq 
faktorlar menen tillik qubılıslardıń qarım-qatnası, til menen mádeniyat ortasındaǵı 
baylanıslar máselelerin izertlew menen shuǵıllandı. Eduard Sepir lingvistikalıq 
diapazonı keń ilimpazlardan esaplanadı. Onıń qáleminen indeets tilleri, ulıіma til 
bilimi hám mádeniyattanıі boyınsha kóplegen miynetler dóredi. Sepir til hám 
oylaіdıń qarım-qatnası mashqalasın izertleіge úlken dıqqat aіdardı. Ol til menen 
oylaіdıń bárhama bir-birine sáykes kele bermeytuǵının kórsetedi. Onıń «Til» 
miynetinde tillerdiń tipologiyalıq klassifikatsiyası ayrıqsha orındı iyeleydi. Sepir 
tillerdiń tipologiyalıq klasifikatsiyasınıń úsh aspektin usınadı. Birinshiden, máni 
tili menen baylanıslı tildiń tiykarǵı tipin kórsetedi, máni tipleri ayırım sózler hám 
túbir menen ańlatılatuǵın-túbir tip, sóz jasaіshı affiksler menen ańlatılatuǵın-
derivatsiyalıq tip, affiksler hám ishki fleksiya menen ańlatılatuǵın-aralas 

---

- 125 - 
relevantlıq tip, bir neshe sózler menen ańlatılatuǵın-relevantlıq tiplerge ajıraladı. 
Birinshi hám tórtinshi tipler dúnyadaǵı barlıq tillerde de ushırasadı, ekinshi hám 
úshinshi tipler barlıq tillerde ushıraspaydı. 
Tillerdi tipologiyalıq klassifikatsiya jasaіdıń ekinshi aspekti-qatnaslardı 
sáіlelendiriі texnikası bolıp tabıladı. Usı kóz qarastan barlıq tiller túbir tiller, 
agglyutinativ 
tiller, 
fuziyalı tiller simvollastırıіshı tillerge bólinedi. 
Simvollastırıіshı tipke túbirdiń qurılısındaǵı ózgeris tiykarında grammatikalıq 
máni bildiriletuǵın tiller kiredi, -dep esaplaydı. 
Tillerdi tipologiyalıq klassifikatsiya jasaіdıń úshinshi aspekti-sintezleniі 
dárejesine qarap (sózdiń qospalılıǵı) bólinedi. Bul kóz qarastan tiller analitikalıq, 
sintetikalıq hám polisintikalıq tiplerge ajıraladı. Onıń etnolingvistikalıq kóz-
qarasları «Lingvistikanıń ilimdegi ornı» (1929), «Til» (1933) maqalalarında 
sáwlelengen. Ol tildi sol tilde sóylewshi xalıqtıń mádeniyatı menen tıǵız baylanıslı 
izertlewdiń zárúrligin bildiredi. Ásirese tildiń sózlik quramı sol tilde sóylewshi 
halıqtıń mádeniyatın ózinde tolıq sáwlelendiredi,-dep atap kórsetedi.
E. Sepirdiń lingvistikalıq ideyaları til biliminiń ayrıqsha bir tarawı 
etnolingvistikanıń qásiplesiwine tásir etti. Etnolingvistika-xalıq yamasa millettiń 
tilin onıń mádeniyatı, úrp-ádetleri, dástúrleri menen tıǵız baylanıslı izertleytuǵın 
til biliminiń tarawı. Sepir til hám mádeniyattıń baylanısı máselelerin oylaw menen 
tıǵız baylanısta izertlew zárúrligin aytadı. Tillerdiń hár qıylı grammatikalıq 
qurılısqa iye bolıwı hár qıylı oylawǵa alıp keledi. Hár qıylı oylaw sol tilde 
sóylewshi xalıqtıń mádeniy-tariyxıy jaǵdaylarına baylanıslı boladı.  
Bul pikir B. Uorf miynetlerinde dawam ettirilip til biliminde Sepir-Uorf 
gipotezası degen at penen belgili. Bul gipoteza idealistlik tiykarǵa iye bolıp, oylaw 
hám sananı birinshi orınǵa, obektiv reallıqtı, turmıstı ekinshi orınǵa qoyadı. 
Sepirdiń «Til» miynetinde onıń ekileniіshiligi de kózge taslanadı. «Mádeniyat hám 
tildiń ishki baylanısı joq. Pútkilley basqa-basqa tipke kiretuǵın tiller bir 
mádeniyatqa xızmet etedi. Al tuіısqan tiller, yamasa bir til hár qıylı mádeniyat 
penen baylanıslı rawajlanadı» dep jazadı..