{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

§ 45. TRANSFORMATsİYaLIQ-GENERATİVLİK GRAMMATİKA 

---

- 130 - 
XX ásirdiń 50-jılları Amerika lingvistikasında metodologiyalıq krizis júzege 
keldi. Bul krizisten shıǵıw jolları logika boyınsha qánige hám lingvist Noum 
Xomskiydiń miynetlerinde bayanlandı. Noum Xomskiy 1928-jılı 7-dekabrde 
Pensilvaniya shtatınıń Filadelfiya qalasında tuwıladı. 1945- jılı Pensilvaniya 
universitetine oqıwǵa kiredi. Filosofiya hám lingvistikanı úyrenedi, Xarristiń 
lektsiyaların tıńlaydı. 1955-jıldan Massachuset texnologiyalıq institutınan 
mirátnama túsedi hám lingvistikanı oqıta baslaydı. Ol 1955-jılı Pensilvaniya 
universitetinde doktorlıq ilimiy dárejesin aladı. 1954-1955 jılları óziniń 
izertlewleriniń basım kópshiligin Garvard universitetinde alıp baradı. Noum 
Xomskiydiń en keń tarqalǵan miynetleriniń biri 1957-jılı járiyalanǵan 
«Sintaksislik qurılıs» miyneti. Bul miynet dúnya júzilik til biliminiń rawajlanıwına 
tásir jasadı. Ol til bilimine transformatsiyalıq grammatika túsinigin alıp kirdi.
Bul teoriya ayırım jaǵdaylarda matematikalıq lingvistika dep te ataladı. 
Matematikalıq lingvistikada algebra, algoritmler teoriyası, metodları hám ideyaları 
qollanıladı. 
Onıń «Lingvistikalıq teoriyanıń logikalıq tiykarı» (1962), «Teoriyalıq 
sintaksistiń aspektleri» (1965), «Til hám oylaw» miynetlerinde transformatsiyalıq 
lingvistika yamasa transformatsiyalıq-generativlik grammatikanıń printsipleri 
qáliplesti. Bul aǵım AQSh ta sońǵı sherek ásir dawamında tildi izertlewdegi 
birden-bir ilimiy metod sıpatında tán alındı. Tillik analizlewdiń transformatsiyalıq 
metodı bir neshe yadrolıq gáplerdiń transformatsiyası nátiyjesinde payda bolatuǵın 
quramalı, qospa gáp túrleriniń jıynaǵı-tekstti izertlewdi aldına maqset etip qoyadı.
Bul teoriyanıń filosofiyalıq tiykarı XVII ásirdegi frantsuz filosofı R. 
Dekarttıń miynetlerinen alınadı. N.Xomskiy onı 1966-jıl jazılǵan «Kartezian 
lingvistikası» miynetinde bayanlaydı. Dekart biliw protsesinde intuitsiyaǵa úlken 
áhmiyet berip, ámeliyat hám tájiriybeni ekinshi orınǵa qoyadı. Demek intuitsiya 
biliwdiń ratsional metodı esaplanadı. Dekarttıń bul ratsionalizmin Xomskiy 
basshılıqqa aladı. Dekarttıń náreste menen ideyalardıń birge tuwılatuǵını tuwralı 
pikirlerine súyenip, ol náreste de tildi úyreniwdiń strukturası da birge tuwıladı,- 
dep esaplaydı. Xomskiy tárepinen Dekarttan ózlestirilgen birge tuwılatuǵın 
ideyalar tuwralı pikirler tillik universaliya haqqındaǵı másele menen tıǵız 
baylanıslı. Tillik universaliya túsinigi arqalı bir yamasa bir neshe tillerge tán 
bolgan belgiler, nızam, ózgeshelik hám tendentsiyalar túsiniledi. Xomskiy 
lingvistikalıq universaliyanıń eki tipin atap kórsetedi: substantsional hám formal. 
Substantsional 
universaliya-kópshilik 
tillerde 
ushırasatuǵın 
sintaksislik 
kategoriyalardıń jıynaǵı. Bul kóz-qarastan Por-Royal grammatikası da 
substantsional universaliya teoriyası edi. Formal universaliya-degende Xomskiy, 
barlıq tiller bir úlgige tiykarlanıwın túsinedi. Eger ádettegi universal grammatika 
empirikalıq lingvistika menen tıǵız baylanıslı konkret tillerdegi ulıwmalıq 
belgilerdi 
úyrenetuǵın bolsa, Xomskiydiń teoriyası boyınsha izertlew 
máqsetlerinde qásiplestiriletuǵın qanday da bir abstrakt tildegi universaliyalardı 
izertlew zárúr. 

---

- 131 - 
Xomskiydiń interpretatsiyasındaǵı universal grammatikaǵa tán bolǵan jáne 
bir belgi barlıq tillerge ortaq tildiń dóretiwshilik xarakteri haqqındaǵı ideya. Bul 
jerde 
N. 
Xomskiy 
V.Gumboldttıń 
ideyalarına súyenedi. Solay etip, 
transformatsiyalıq-generativlik grammatikanıń filosofiyalıq tiykarı Dekart hám 
Gumboldttıń miynetleri esaplanadı. 
Xomskiydiń pikirinshe, transformatsiyalıq generativlik grammatika sóylew 
qatnasın payda etetuǵın mexanizmniń abstrakt strukturasın izertleydi. Bul abstrakt 
sistemada strukturanıń eki basqıshı belgilenedi: ústirtin hám tereń. Tereń hám 
ústirtin qurılıs tildiń sintaksisinde eki-tiykarǵı hám transformatsiyalıq anıqlamalar 
sisteması tiykarında bayanlanadı. 
Xomskiy tárepinen qollanılǵan ústirtin hám tereń struktura tuwralı túsinigi 
onıń tiykarǵı teoriyalarınıń biri. Xomskiydiń transformatsiyalıq-generativlik 
grammatikası amerika lingvistikasınıń rawajlanıw barısında payda bolǵan 
amerikalıq qubılıs bolıp tabıladı. Dúnya til biliminiń dástúrlerin biykarlap 
ózleriniń teoriyasın birden-bir durıs teoriya,-dep esaplaytuǵın, ózlerine shekemgi 
V.Gumboldt penen E.Sepirden basqa barlıq dúnya tilshileriniń lingvistikalıq 
kontseptsiyaların tán almaytuǵın transformatsiyalıq-generativlik grammatika til 
bilimindegi ja4a ba2darlardı4 biri.