{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

Rudolf Meringer (1859-1931) hár qıylı tárepke tarqalatuǵın «mádeniy 
tolqınlar» tuwralı ideyanı usınadı. Bul «mádeniy tolqın» qurılısı jaǵınan «tillik 
tolqın» hám «zatlıq tolqın» lardan ibarat. Meringerdiń ideyası boyınsha hár qıylı 
xalıqlar hám mámleketlerdiń bir-biri menen qatnası nátiyjesinde bir xalıqtan 
ekinshi xalıqqa zatlar kelip kiredi, sol zatlar menen birge olardıń ataması bolǵan 
sózlerde ózlestiriledi. R.Meringer hám onıń shákirtleri ushırasqan eń tiykarǵı 
qıyınshılıq: «Zat» degen túsinikti qalay anıqlawımız kerek, -degen sorawǵa juwap 
tabıwda boldı hám tilde jańadan payda bolatuǵın abstrakt túsiniklerdiń ataması 
máselesinde boldı. 
«Sózler hám zatlar» mektebi wákilleri ózleriniń aldına sózlerdiń tariyxın 
úyreniwdi tek lingvistikalıq analiz tiykarında emes, al sóz benen ańlatılǵan zattıń 
tariyxı menen baylanıslı izertlew wazıypasın qoyadı. 
Jas grammatistler fonetika hám morfologiya máselelerine tiykarǵı dıqqattı 
awdarıp, sózlerdiń semantikası máselesine ústirtin qatnas jasaǵan edi. Sonlıqtanda 
jas grammatistlerdi sın nıshanasına aylandırǵan bul mektep wákilleri ózleriniń 
tiykarǵı dıqqatın semantika máselelerine, mánilerdiń ózgeriw hám rawajlanıw 
tarawına qarattı. Olar tilge xalıqtıń tariyxı, onıń sotsiallıq hám mádeniy halatları 
menen tıǵız baylanıslı adam xızmetin sáwlelendiriwshi qural sıpatında qaradı. 
Sonlıqtanda bul mektep wákilleri tillerdiń házirgi jaǵdayın hár tárepleme izertlew 
menen birge onıń tariyxıy rawajlanıwın tereń izertlewdiń tárepdarı boldı. Bul kóz-
qaraslar «Sózler hám zatlar» mektebiniń tiykarǵı wákili avstriyalı tilshi Gugo 
Shuxardttıń (1842-1927) miynetlerinde bayanlandı. G.Shuxardttıń ilimiy 
jurnallarda járiyalanǵan kóp sanlı izertlewleri bar. Olar 1950-jılı «Til bilimi 
boyınsha tańlamalı maqalalar»degen atamada orıs tilinde Moskvada 
járiyalandı.Olardıń ayırımları tómendegiler: «Zatlar hám sózler», «Tildiń payda 
bolıwı», «Lingvistikalıq izertlewlerde avtordıń shaxsı» h.t.b. 
Til haqqındaǵı ilimniń ele de rawajlanıwına G.Shuxardttıń semantika 
tarawındaǵı izertlewleri belgili dárejede tásir etti. Bul izertlewlerinde ol tildiń 
semantikalıq qurılısınıń rawajlanıwı nızamlıqların anıqlawǵa umtıldı. Ol tiykarǵı 

---

- 98 - 
dıqqattı sóz mánisiniń ózgeriwi hám rawajlanıwı mashqalasına awdardı. Sóz hám 
onıń tariyxı sóz benen ańlatılǵan zattıń tariyxı menen tıǵız baylanıslı. Bul 
baǵdarda onıń 1912-jılı járiyalanǵan «Zatlar hám sózler» miyneti áhmiyetli. Bul 
miynette «Zatlar termini» keń mánide qollanılǵan. «Zatlar» termini arqalı 
predmetler, háreketler hám hal-jaǵday túsiniledi. Bul termin arqalı real hám real 
emes dúnyadaǵı janlı hám jansız zatlar ańlatılǵan. 
G. Shuxardttıń bul mashqalaǵa úlken itibar bergenligi sonshelli, ol «.. til 
haqqındaǵı táliymat-bul máni tuwralı táliymat bolıp tabıladı» - dep jazadı.
1
G. Shuxardttıń «Zatlar hám sózler» (1912) maqalası til biliminiń 
«onomasiologiya», yaǵnıy atamalar haqqındaǵı tarawınıń óz aldına qáliplesiwine 
tásir etti.Onamasiologiya- zat hám túsiniklerdiń atalıwınıń nızamlıqları hám 
printsiplerin úyrenetuǵın til biliminiń tarawı. Onamasiologiya máseleleri keyin ala 
Kvadri Brunonıń «Onamasiologiyalıq izertlewlerdiń metodları hám wazıypaları» 
(Bern, 1952) miynetinde keń túrde izertlenildi. G.Shuxardt sonday-aq, bir túrdegi 
zatlardıń atı boyınsha dúzilgen sózlik alfavit tártibinde dúzilgen sózliklerge 
salıstırǵanda ádewir paydalı ekenligin atap kórsetedi. 
Til bilimi tariyxında G.Shuxardttıń jas grammatistler menen fonetikalıq 
nızamlar tuwralı ilimiy tartısları áhmiyetli. 
XIX ásirdiń 70-jılları jas grammatistler mektebinde tildiń rawajlanıwı 
tiykarınan fonetikalıq nızamlarǵa baylanıslı degen bir tárepleme pikir ústemlik 
etti. G.Shuxardt óziniń «Fonetikalıq nızamlar tuwralı»
2
degen polemikalıq 
maqalasında jas grammatistlerdiń bul dogmaların qattı sınǵa aladı. Ol jas 
grammatistlerdiń «fonetikalıq nızamlıqlardıń tábiyat nızamlıqları menen sáykesligi 
tuwralı»
3
tezisin tán almaydı. Shuxardttıń kórsetiwinshe, tildiń rawajlanıwın tek 
sırtqı mexanikalıq faktorlarǵa baylanıstırmaw kerek, tildiń rawajlanıw nızamlıqları 
onıń tek fiziologiyalıq tárepine baylanıslı emes, al psixikalıq tárepine de 
baylanıslı. Al jas grammatistlerdiń táliymatında psixologiyalıq faktor «fonetikalıq 
nızamlıqlardıń antagonisti» sıpatında túsiniledi. G. Shuxardt fonetikalıq 
nızamlıqlar tuwralı bılay dep jazadı; «Ya priznayu pravo na sushestvovanie i 
poleznost «foneticheskix zakonov», no lish v kachestve formul, razyasnyayushix 
sblijenie ili sovpadeniya razlichnıx protsessov, a otnyud ne opredelyayushix ix»
4
, 
«Foneticheskix zakonı i sotsialnıy xarakter yazıka nesovmestimı drug s drugom». 
Ol tildegi seslerdiń ápiwayı evolyutsiyası til tariyxınıń haqıyqıy mánisin ashıp 
bere almaydı-dep esaplaydı. Tildegi ózgerislerdiń sebepleri tuwralı usı máselede 
jas grammatistler menen kelispedi. Jas grammatistler tildegi ózgerislerdiń 
sebeplerin kópshilik jaǵdayda fonetikalıq nızamlıqlar hám analogiyaǵa 
baylanıstırǵan bolsa, al Shuxardt tildiń rawajlanıwındaǵı eń tiykarǵı sebeplerdiń 
biri tillerdiń bir-birine tásir jasap,aralasıw qubılısı bolıp tabıladı,-dep esaplaydı. Ol 
«Tillerdiń aralasıwı haqqındaǵı máselege» degen maqalasında, «.. házirgi dáwirde 
til bilimi shuǵıllanıp atırǵan máselelerdiń ishinde tillerdiń aralasıwı mashqalasın 
1
Шухардт Г. Избранные статьи по языкознанию. - М.,1950, с. 238 
2
Шухардт Г. О фонетических законах,-М.,1950. 
3
Сонда, 25-бет
4
Сонда, 53-бет 

---

- 99 - 
izertlewden áhmiyetli másele joq
1
»-dep jazadı. G.Shuxardttiń tillerdiń aralasıwı 
tuwralı kontseptsiyasınıń qáliplesiwine Yogann Shmidttiń «tolqın» teoriyası 
belgili dárejede tásirin tiygizgen. Bul teoriya boyınsha tiller arasında qatań shegera 
joq, qońsılas jaylasqan tiller shegerasında eki tilge de ortaq belgiler qáliplesedi. 
Tillerdiń aralasıwınıń tiykarǵı sebebi, til bul sotsiallıq qubılıs, al fiziologiyalıq 
qubılıs emes. 
Qullası, til bilimi tariyxında G.Shuxardt, ózine shekemgi jas grammatistler 
mektebiniń sınshısı sıpatında keńnen tanıldı. Onıń miynetlerinde XIX ásirdiń aqırı 
XX ásirdiń basındaǵı tilge jańasha kóz qarastıń qáliplese baslaǵanın, tildi 
izertlewdiń jańa metodları qáliplese baslaǵanı kózge taslanadı. Onıń miynetlerinde 
bildirilgen ideyalar XX ásir tilshileri tárepinen dawam etirildi. Máselen,tildi 
jámiyetlik qubılıs sıpatında úyreniw-sotsiologiyalıq aǵım wákilleri, tildiń 
rawajlanıwınıń tiykarı tillerdiń aralasıwı, birigiwi haqqındaǵı kontseptsiya-N.Ya. 
Marrdıń mynetlerinde, tildi óz-ara tıǵız baylanıslı elementler hám qatnaslar 
sisteması sıpatında izertlew strukturalizm aǵımı wákilleriniń miynetlerinde dawam 
ettirildi.