Lison tafakkur-nutq munosabati

www.scientificprogress.uz
 
Page 243
Alohidalik, xususiylik va umumiyliklarning o‘zaro bog’lanishlarini dialektik 
nuqtai nazardan tushunish obyektiv olamni to‘g’ri bilishda katta ahamiyatga 
ega.(Quyidagi chizmada: borliq, inson, tafakkur, nutq bir butuniligi,bog’liqligi aks 
ettirilgan). 
Allohning yaratiqlari ichida eng oliysi va eng azizi bu- inson bo‘lsa, unga berilgan 
lison, nutq, tafakkur –eng buyuk ne’mat. Chunki, bu uch ne’mat boshqa biror 
maxluqotga berilgan emas. Miya- organ sifatida hayvonlarda ,hatto, ayrim o‘simliklarda 
ham bor. Ong ham. Ularda ong borligi uchun ham biz hayvonlarni qo‘lga o‘rgata 
olamiz. Til - organizm sifatida hayvonda ham mavjud. Biroq olamni bilishning birdan –
bir manbayi fransuz faylasufi Dekart aytganidek –tafakkurdir.Tafakkur esa faqat va 
faqat insonga xos.Shuning uchun ham tilga dialektik yondashuv yo‘lini tanlagan 
substansial tilshunoslik vakillari til-nutq-tafakkurni bir-biridan farqlab, shu bilan birga 
ular chambarchas bog’liq ekanligini va faqat inson uchun xizmat qilishini inson 
bo‘lmagan yerda ular ham mavjud emasligini asosladilar.Et bilan tirnoqni ajratib 
bo’lmaganidek til-lison-tafakkur-me’yor-nutqni ham ajratib o‘rganib bo‘lmaydi .Ular 
ayni bir narsa emas,shu bilan birga bir- birisiz mavjud ham emas. Bu birliklar dialektik 
BORLIQ
NUTQ
LISON 
TAFAKKUR
ME’YOR 
INSON 

---

SCIENTIFIC PROGRESS
VOLUME 4 ǀ ISSUE 1 ǀ 2023 
ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) 
Passport: 
http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
  
Uzbekistan
 
www.scientificprogress.uz
 
Page 244
butunlik holida mavjud. Til birliklaridagi alohidalik, xususiylik va umumiyliklar 
o‘rtasidagi aloqa va
bog’lanishlarni tilshunoslikda ilk bor dialektik mantiq tamoyillari asosida ish olib
borgan S.N.Ivanov ochib berdi. Olimning ta’kidlashicha “u yoki bu xilma-xillik 
mohiyatini bilish shu xilma-xillikning umumiy asosini bilishga olib keladi. Amaliy 
bilishda bir-biridan ajralgan, bir-biridan uzoq bo‘lib ko‘ringan hodisalar mohiyatini 
bilish konkretlikdan mavhumlikka tamoyili asosida ma’lum obyekt haqida ilmiy 
tushuncha shakllantirish borasidagi dialektik mantiqning mag’zini tashkil etadi”. Biz
dastlab sezgi a’zolarimiz yordamida alohidalikni, yakka narsa va hodisalarni, masalan, 
jo’nalish kelishigining turli shakli va mazmuniy variantini fahm qilamiz (xususan, -ga, 
-ka, -ka, -g„a, -a kabi). So‘ngra tafakkurimizda shu hissiy fahmlashdan vujudga kelgan 
mavjud faktlarni tahlil va sintez qilib, ularning muhim tomonlarini nomuhim 
tomonlardan, umumiy tomonlarini alohida tomonlaridan ajratamiz. Ularni o‘zaro bir-
biri bilan birlashtiramiz, bir-biriga taqqoslaymiz. Shular asosida fikrimizda ularni 
ifodalovchi tushunchani hosil qilamiz. Bu hosil qilingan tushunchada narsa va 
hodisaning, yuqoridagi holatda jo‘nalish kelishigining ham yakka tomonlari, ham 
ularning muayyan turga, ya’ni kelishikka xos tomonlari hamda shu narsa va
hodisalarning butun bir sinfga, ya’ni so‘z o‘zgartiruvchi qo‘shimchalarga oid umumiy 
tomonlari ifodalanadi. Har qanday til birliklari bevosita kuzatishda bir qancha nutq 
birliklari orqali moddiy ifodasini topadi.
Tildagi yuqoridagidek zidlanishni ayrim tilshunoslar emik va etik birliklari
atomalari orqali ham ifodalaydilar. Emik birliklar -ema bilan tugagan atamalar
(fonema, morfema, leksema kabi) orqali ifodalangan birliklarni o‘z ichiga olsa, etik
birliklar variant yoki allo- bilan boshlangan (allofon, allomorf, alloleks) atamalar orqali 
ifodalangan birliklarni o‘z ichiga oladi. 
Muhokama va natijalar. Umuman, inson omili aralshgan hamma narsada til-lison 
o‘z aksini topadi. Dunyoda qanchaki til bo‘lmasin ular shaklan turlicha bo‘lsa-
da,umumiyliklar asosida yashaydi.Ulardagi birliklar ham turli ma’no qirralarni 
ifodalasa-da ayni bir o‘xshash jihat ham ,shak-shubhasiz, mavjud bo‘ladi. 
Masalan:barcha tillarda o‘xshatish-metafora mavjud.Biz o‘zbek xalqida azaldan 
ayollarning yuzi chiroyini tasvirlash uchun oyga, kulchaga ba’zan olmaga 
o‘xshatiladi.Inglizlarda esa olchaga yoki atirgulga, xitoy va koreyada o‘rikka yoki 
majnuntol novdasiga qiyoslanarkan.Bu yerda o‘xshatish mavjudligi umum bo‘lsa, shu 
o‘xshatishni ifodalagan birliklar va ularning nomi turlicha (ya’ni har bir til uchun 
xususiy).Ayni shu yerda til va madaniyat yaxlitligini ham ko‘ramiz .Chunki madaniyat 
tilda aks etadi.Yoki o‘zbeklarda mehnatsevar kishilar chumoliga muqoyasa 
qilinsa,turklarda arilarga o‘xshatilar ekan.Demak, o‘zbek va turk yoki boshqa millat 
vakili tafakkurida mehnatsevar kishi tushunchasi doim mavjud biroq lisonda turli 

---

SCIENTIFIC PROGRESS
VOLUME 4 ǀ ISSUE 1 ǀ 2023 
ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) 
Passport: 
http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
  
Uzbekistan