Lison tafakkur-nutq munosabati

www.scientificprogress.uz
 
Page 245
shaklda yashaydi va nutqiy vaziyat bilan mehnatksh inson deganda o‘zbeklar lisonida 
beixtiyor chumolidek, turklarda aridek, ozarbayjon, armanlarda eshshakdek birliklari
tayyor turadi va yuzaga chiqadi.Insonning yashash tarzi, kasbi-kori, kelib chiqishi, qaysi 
makon va zamonda yashayotganligi uning tafakkurini o‘sishiga o‘zgarishiga yoki 
aksincha bo‘lishiga sabab bo‘ladi.Va bu albatta tilda o‘zini namoyon qiladi.Yuqoridagi 
misollar orqali aytmoqchi bo‘lganimiz shuki, har bir til va undagi birliklar nafaqat shu 
tildagi balki o‘zga tillardagi birliklar bilan ham, ularning ham lisonida mavjudligi bilan, 
tafakkurida yashashi(paydo bo‘lishi, o‘sishi,) va nutqida ifodalanishi bilan bog’liq , bir 
bu-tun.O‘ziga xosliklari bilan esa ajralib turadi. 
Tilga dialektik yondashuv deganda- narsaga (til birliklariga) umumiylik,imkoniyat 
sifatida yondashib, idrokiy bilimlar asosida ochilishi; bu birliklar yakka holda emas, 
balki paradigmalarda, ziddiyatlarda o‘rganilishi tushuniladi. Bilamizki, lison bu-jamiyat 
a’zolari uchun tayyor, majburiy, umumiy bo‘lib, fikrni ifodalash uchun xizmat qiladigan 
birliklar yig’indisi.Ushbu birliklat (fonema,leksema…) lisonda tizimlashtirilgan holda 
turadi. Xuddi, tabiatda hamma narsa tartibda, me’yorda sis-temada turgani kabi. Me’yor 
buzildimi qonuniyat buziladi. Mohiyat tilshunosligi ham aynan shuni –tilni tizim 
ekanligini isbotlashdi.Va undagi hamma birliklar ,jumladan, lison, tafakkur va nutq ham 
bir butun ekanligini ilmiy- nazariy va amaliy isbotladilar.Yomg’ir yog’ishi uchun yerda 
suv bo‘lishi, u suv issiqlik ta’sirida bug’lanib, osmonga ko‘tarilib, bulut hosil bo‘lishi 
lozim bilamizki,bu tabiat qonuni.Xuddi shu kabi, Inson so‘zlashi uchun unda nutq 
bo‘lishi ya’ni gapira olishi, gapirish uchun ma’lum material (fonema-tovush,leksema-
so‘z…shu materiallar yashaydigan joy,baza -Lison) shartligi, qayerda va qanday 
gapirishi uchun tafakkur lozimligi ham ya’ni biri ikkinchisisiz o‘zligini namoyon qila 
olmasligi ham til birliklari dialektik bir butunlikda ekanini hech izohsiz ko‘rsatib beradi.
Shuning uchun ham substansial tilshunoslik vakillari tilni dialektik kategoriyalar 
asosida o‘rganish lozimligini qayd etadilar : 
Umumiylik 
Xususiylik 
Mohiyat 
Hodisa 
Imkoniyat 
Voqelik 
Sabab 
Oqibat 
Lison bu dialektik yondashuvda UMIS tabiatli.Nutq esa AHVO. Demak,nutq va 
uning birliklariga xos dialektik xususiyat-AHVO.Lison va uning birliklariga xos
dialektik xususiyat –UMIS.
Koinot cheksiz va undagi jismlar son-sanoqsiz bo‘lgani kabi inson tafakkuri 
cheksiz, lisonidagi birliklar soni sanoqli emas.O‘zbek tili izohli lig’atida sakson ming 
so‘z bor degani bu shu tilda so‘zlashvchilar lisonida shuncha so‘z bor degani emas.Yoki 
oltita unli borligi ham. Turk tilini o‘rgangan o‘zbek tilida so‘zlashuvchi ushbu millat 

---

SCIENTIFIC PROGRESS
VOLUME 4 ǀ ISSUE 1 ǀ 2023 
ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) 
Passport: 
http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
  
Uzbekistan