Loyiha muallifi mehriniso xudaybergenova qalb gavhari o‘zbekiston ijodkor yoshlar to‘plami

Foydalanilgan adabiyotlar: 
1. Xarmer, J. (1998). Ingliz tilini qanday o‗rgatish kerak: ingliz tilini o‗qitish 
amaliyotiga kirish. Edinburg darvozasi, Xarlou, Angliya. 
2. JC Richards va SRRodgers. (2014). Til o‗rgatishda yondashuv va uslublar. 
Kembrij: Kembrij universiteti nashriyoti. 

---

49 
ZERIPBOYEVA KUMUSHOY JAMOLADDIN QIZI 
Ellikqal'a tumani Kichik Guldirsin mahallasida 2004- yil 17 - 
avgustda tug'ilgan. "Singlim" nomli she'ri Davr ko'zgusi 
gazetasida chop etilgan.2021 - yil may oyida o'tkazilgan 
Mushoira ko'rik tanlovida Mahalllada faxrli 1 -o'rinnni egallab,
tuman bosqichida faxrli 2 o`rinni qo'lga kiritib dipom va estalik 
sovg'alar bilan taqdirlangan. 
BOSHLANG'ICH SINF O'QUVCHILARINING NUTQINI
O'STIRISH VA NUTQ ORQALI BOLALAR TAFAKKURINI 
O'STIRISH 
Annontatsiya: Ushbu maqolada boshlang‗ich sinf o'quvchilarining nutqini o'stirish 
va ularning nutqining o'stirish orqali ularning tafakkurini rivojlantirish, nutqiga 
qo'yiladigan talabalar to'g'risida batafsil yoritilgan. 
Tayanch tushinchalar:Nutq, bilm, axborot komunikatsiyalari, tafakkur ongli 
o'ganish jarayonlari. 
Maktabga endigina qadam qo'ygan bolaning nutqini o'stirish anchagina 
murakkab jarayondir. Chunki o'yin bolasini ma'lum bir tartib bilan to'g'ri,noto'g'i 
hamda rost va yolg'onni kabi tushinchalarni bola ongida rivojlantirish, ularni o'yin 
hayotida kelajak tomon tayyorlash anchgina mehnat va tajribali pedagogik mahorat 
yana tajriba maydonini talab etadi. Bolalar bilan ishlashishda pedagog mahoratli 
pisixolog bo'lish bilan birga muhim bilm ko'nikmasi bo'lishi bolalarni og'zaki va 
yozma nutqini o'stirish uchun ta'limiy va didaktik metodlardan foydalanishi, 
ularning aqliy o'sish jarayoniga tayangan holda vazifalar berishni avval ularning 
og'zaki nutqini rivojlantirish, keyin esa 3-sinfdan boshlab yozma nutqini o'stirishga 
alohida bir bilish jarayoni sifatida qabul qilinishi kerak bo'lgan jarayondir. Bolalar 
nutqni o'stirish uchun nimalarag e'tibor qaratish kerak? Albatta avval bolalarga 
maktab darsliklarida o'tiladigan mavzularni qiziqarli qilib tushitirish ularning bilm 
ko'nikmasini shakllantirish dars boshlanganda masalan;sinf taxtasiga mavzu 
yozilgandan keyin siz bugun dars davomida nimlarni o'rganishni yoki va darsdan 
qanday natijalar kutyapsiz ? kabi ular bilan savol javoblar olib borish,dars so'ngida 
dars bo'yicha bolalardan o'z xulosalarini so'rash orqali asta-sekinlik bilan nutqini 
o'stirish o'rinlidir.Hozirgi kunda axborot texnologiyalari hamda axborot 

---

50 
komunikatsiyalari rivojlangan bir paytda bolalar ananaviy dars o'tish turidan mutlaqo 
bilm olishni va darsga e'tibor qilishni istashmaydi ularda darsdan tezda charchab 
qolish bezish holatlariva umuman darsga bo'lgan qiziqish jaryoni yo'qolib borish 
holatlari yuzaga keladi. Buning uchun bolalarga noananaviy,aralash dars turidan 
hamda ochiq darslarni tashkil etish orqali va ba'zida zangori ekran orqali 
mehnatsevarlikni, odob-axloqni targ'ib qiluvchi faktlar yoki 5-10 daqiqali 
multifilmlarni qo'yib berish, tomosha qilingan multifilim yoki qiziqarli foydali fakt 
bo'yicha ularning fikrini eshitish va obrazlarni ta'svirlashni o'rganish orqali ularning 
nutq madaniyati o'stirish mumkin. Barcha tadqiqotchilar bola nutqiniva uning 
rivojlanishinialohida ajratilgan holda emas, balki katta yoshli kishining bolaga 
pedagogik ta'siri bilan o'zaro bog'liklikda ko'rib chiqadilar. Ushbu yondashuv 
o'rinlidir,zero fandagi zamonaviy tadqiqotlar nutqni o'zlashtirish va ijtimoiy o'zaro 
bog'liq jarayondir, nutqni rivojlantirish esa -ijodiy jarayon, biroq stixiyali jarayon 
emas, degan fikrga asoslanadi.[1] Yosh bolalar kattalardek fikrlab, o'z ustida ishlay 
olishmaydi.Ular har doim atrof-muhit maktab, jamoat joylariva shu jumladan bolaga 
oilaning ta'siri nihoyatda muhim sanaladi. Ularning nutqni o'stirish ma'lum bir qolip 
asosida emas, aksinch bu jarayon ijodiy fikrlash orqali va ularning miyasidagi 
ma'lumotlar bazasini kengaytirish ko'proq badiiy asarlar 3-4 sinflar uchun, 1-2 sinflar 
uchun ertak hikoya masal va she'rlar yodlatish, o'rgatish orqali ularning so'zlarida 
tasviriy bo'yoqdorliklar va tasirchan nutq jarayoni vujudga keladi.Nuqt madaniyati - 
bu to'g'ri so'zlay olish, ya'ninutqiy muloqot shartlari va fikr bildirishfan ko'zlangan 
maqsadni hisobga olgan holda hamda barcha til vositalarifan (til vositalaridan,shu 
jumladan intonatsiya, leksik zahira, grammatik shakllardan) foydalangan holda bayon 
qilinayotgan mazmunga mos holda gapirishdan iboratdir. [2] Bolalar nutqini 
ta'sirchan va jozibali va hammani diqqat e'tiborini torta oladigan darajada bo'lish 
uning til imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda gapirishni taqozo qiladi. Bolalar 
tilning grammatik, sintaktik, morfologik va leksik ma'nolari to'g'risida Ona tili va 
O'qish savodxonligi darslarida tushinarli, to'liq ma'lumotga ega bo'lishi va bu orqali 
o'zlarida nutq madaniyatining keng imkoniyatlarini anglashi hamda o'zilarida nutq 
ko'nikmasini shakllantira olishi mumkin. Nuqni o'stirish bu faqatgina gapirish 
jarayonini o'z ichiga qamrab olmaydi balki tarbiya jarayonini ham o'z ichiga oladi. 
Nima deganda nutqni chiroyli yetkazish mumkin. Lekin nutqimiz orqali biz o'z 
tarbiyamizni ham namoqon qilamiz. Shuning uchun bolalarga faqatgina nutqni 
o'stirish asosida bolalarga tarbiya to'g'ri o'gatish ularaga kattalarnu hurmat qilishni 
bobo va buvilaring nasihatlariga quloq solishni kattalar gapirgan jim 
tinglashni,do'stlariga gapirganda do'stona munosabatda muloqotda bo'lishni,
kichiklar bilan muloqatda bo'lganda ularga mehribonlik ko'rsatish, ularga tabassun 
qilgan holda gapirishni ham o'rgatib borish maqsadga muvofiqdir. Nutqda fikr 
shakllantiriladi, shu bilan birga, fikr nutqni yaratadi. "Nutq tafakkur bilan 

---

51 
chambarchas bog'langandir. Nutq bo'lmasa tafakkur ham bo'lmaydi, til materiali 
bo'lmasa,fikrni ham ifodalab berib bo'lmaydi". [3]Bolalarning ongi hali murakkab 
tushinchalarga ega bo'lmagan, endigina tafakkur borasidagi tushinchalari 
shakllanayotgan paytda ularga o'zlarining nutq bo'yicha, tafakkur bo'yicha dastlabki 
ma'lumotlar ham rivojlantirilib ham tafakkur ya'ni fikrlashqobiliyatlari kengaytirilib, 
va o'z qobiliyatlari rivojlantirilib boriladi. Fikr bolalar nutqining ixcham lo'nda , 
mantiqiy ma'munli bo'lib bo'g'lanishiga ega bo'lishni ta'minlaydi. Nutqning 
shakllanishi fikrning pishib yetilishiga va to'g'ri va kengroq fikrlay olish qobiliyatini 
o'stirishga, shuningdek bolarda o'z "men" nini vujudaga kelishiga ko'makchi bo'ladi. 
Bolalarning dastlabki nutqi shakllanishiga tan olish kerakki multifilmlar sabab 
bo'ladi. Endigina tafakkur jarayonini yuzaga kela boshlanganda bolalar tomosha 
qilgan multifilmlar o'ziga manzur bo'lgan obrazlariga taqlid qila boshlashadi va 
ularning adabiy tilda gapirilgan gaplarini o'zlariga o'zlashtirib olishadi va kundalik 
hayotida qo'llashga harakat qilishadi. Bu hol bolalarda nutq,tafakkur jarayonini o'sib 
borayotganligiidan, ularning miya faoliyati tizmini o'sayotganidan dalolat beradi. 
"Fikrni aniq shakllantirishni talab qilish, masala shartini ongli takrorlatish,mustaqil 
masala tuzdirish va savollar yordamida masalani yechish yo'lini tushintirish 
ko'nikmasi ustida ishlash o'quvchilarda qayta hikoyalash, insho va muhokama qilish 
madaniyatini o'stiradi". Bolalar 1-sinfga qabulqilinganidan boshlab ularga 
Matematika fani o'tiladi. Ushbu fan bolalarning mantiqiy fikrlash qobilyatini va 
to'g'ri, tez qaror qabul qilishga o'rgatadi.Bu esa bola fikrini tafakkurini aniq, ongli 
o'ishiga zamin yaratadi. Bolalar o'ganafan bilamlarini takrorlatish, ko'nikmasini 
shakllantirish ularning tafakkurini o'stirib masala tuzish, ijodiy fikrlagan holda 
insholar, hikoya tuzishga tayyorlaydi, shu orqali bola nutqi ravonlashadi va 
nutqidagi xatolar o'z yechimini topib nutq jarayoni ravonlashib boradi. Shunday qilib 
bolalarning nutqini o'stirish uchun ularning yosh paytidan ma'naviy dunyosi
o'stirilib,ularga erkin fikrlash qobilyatini shakllantirib borish va bolalarni ona 
vatanga bo'lgan muhabbat tuyg'usini, ota- onaga bo'lgan hurmat tuyg'usiniularda 
paydo qilib borish bu o'qituvchi pedagoglar zimmasidagi birdan bir burchi sanladi.
Bolaning ko'p narsani o'rganish, qabul qilish jarayoni va o'zini rivojlantirish asosan 
boshlang'ich sinf o'quvchilari yoshiga to'g'i kelganligi sabali yosh paytida bolalarning 
dunyo bo'yicha tasavvurlarini nutq madaniyatini o'stirib borish lozim.