Loyiha toshkent davlat yuridik universiteti
Download 4.02 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Bu vaziyatda Reabilitatsiya institutini qo‘llash mexanizmini va
- Jinoyat protsessual muddatlar
- 1966-yilgi “Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risida”gi Xalqaro Paktning 9-moddasi.
- 1989-yilgi “Bola huquqlari to‘g‘risida”gi Konvensiyaning 37-moddasi b-bandi.
- 1987 yilgi yevropa Ittifoqining “Jinoyat ishlari bo‘yicha odil sudlovni imkon
- 1948 yilgi BMTning Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi 8-moddasi.
- 13.2. Protsessual muddatlarni hisoblash, uzaytirish va tiklash
- Muddatlarni hisoblash
- Protsessual muddatlarni uzaytirish
- Protsessual muddatni tiklash
- 13.3. Jinoyat protsessida protsessual chiqimlar tushunchasi va turlari
|
2-kazus O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 277-moddasi 1-qismi bilan ayblangan Qobilovning jinoyat ishi sud majlisida ko‘rilib, jazo tayinlanmasdan ayblov hukmi bilan sud zalidan ozod qilinadi. Ma’lum bo‘lishicha, Qobilov dastlabki tergov davrida ehtiyot chorasi sifatida qamoqda saqlangan. Sud Qobilov T.ga olti oy ozodlikdan mahrum qilish jazosini qo‘llagan. Hukmda O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 83-moddasini qo‘llab, Jinoyat-protsessual kodeksining 467, 474- moddalariga asosan Qobilov T.ni sud zalidan ozod qilinadi.
396
uning huquqiy oqibatlarini bayon qiling. 397
(muallif yu.f.n. S.Sahaddinov) Annotatsiya: Ushbu mavzuning talabalar tomonidan o‘rganilishi jinoyat protsessining muhim institutlaridan biri bo‘lgan protsessual muddatlar va chiqimlarning protsessual ahamiyati va ularni qo‘llash, jinoyat protsessida muddatlarni hisoblash va uzaytirish, hamda protsessual xarajatlarni undirish tartibi to‘g‘risida zaruriy bilim shakllantirish imkonini beradi.
tushunchasi, ahamiyati va turlari
Protsessual muddat jinoyat sud ish yurituvi maqsadlariga erishish maqsadida jinoyat-protsessual qonun bilan u yoki bu harakatni amalga oshirish yoxud muayyan qarorni qabul qilish uchun belgilangan vaqt muddati hisoblanadi. Jinoyat protsessual muddatlarning belgilanishidan maqsad – protsess ishtirokchilarining huquq va erkinligi, qonuniy manfaatlarining oqilona muddatlar ichida himoya qilish hamda jinoyat ish yurituvida oqilona tezkorlikning ta’minlanishidan iborat.
Jinoyat-protsessual qonunchilikda ko‘zda tutilgan muddatlar shaxsning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklarini ta’minlash mexanizmida muhim element hisoblanadi. Kriminalistika nuqtayi nazaridan, tergov qancha tez boshlangan bo‘lsa, jinoyatni ochish va isbotlanishi lozim bo‘lgan barcha holatlarni aniqlash, shuningdek keyingi jinoiy harakatlarning oldini olish yoki to‘xtatish uchun imkoniyatlar shuncha ko‘p bo‘ladi. Protsessual muddatlar protsessual faoliyatni tartibga soladi, uning izchilligini ta’minlaydi va yuridik natijaga erishishni kafolatlaydi.
quyidagi xususiyatlarini ko‘rsatish mumkin: Protsessual muddatlar – jinoyat protsessida protsessual harakat yoki qarorlarni qabul qilishning, shuningdek, jinoyat
protsessi ishtirokchilarining huquq va majburiyatlarini amalga oshirish yoki bajarishdan tiyilishning jinoyat-protsessual qonunchilikda ko‘rsatilgan yoki unga asoslangan holda jinoyat ishini yuritishga mas’ul shaxslar tomonidan belgilangan muddatlari.
398
faqat O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksida yoki unga muvofiq jinoyat ishini yuritishga mas’ul bo‘lgan shaxslar tomonidan belgilanadi va ular tomonidan o‘zgartirilishi mumkin. Jinoyat-protsessual kodeksining 8-bo‘limi normalari bevosita protsessual muddatlar va chiqimlarni tartibga soladi; 2) huquq institutlaridan biri bo‘lib, Jinoyat-protsessual kodeksiga asoslanadi va umummajburiy tusga ega;
jinoyat protsessual munosabatlarning boshlanishi, tamomlanishi va o‘zgarishiga asos bo‘ladi;
to‘xtatilishi, tamomlanishi, uzaytirilishi, tiklanishi va
hisoblanishining rasmiy yuridik tartibi o‘rnatilgan; 5) ular vositasida jinoyat protsessual qonun hujjatlarining vazifalari ro‘yobga chiqariladi;
protsessual harakat (harakatsizlik)lar va ularning ketma-ketligi, uzluksizligi hamda izchilligi ta’minlanadi. Jinoyat haqidagi xabar bo‘yicha qaror qabul qilish muddati Jinoyat- protsessual kodeksi 329-moddasi 3-qismiga muvofiq, odatda, mumkin bo‘lgan eng uzoq muddatga - 10 sutkagacha uzaytiriladi, Jinoyat- protsessual kodeksining 329-moddasida nazarda tutilgan yakuniy qaror esa ko‘pincha ko‘rsatilgan muddat tugagan kunda qabul qilinadi. Bu nafaqat keyingi tergovni qiyinlashtiradi, balki jabrlanuvchini jinoyat bilan buzilgan huquqlar va erkinliklarni sud yo‘li bilan himoya qilish uchun odil sudlovdan o‘z vaqtida foydalanish imkoniyatidan mahrum etadi.
Jinoyat protsessida muddatlar xususiyatiga ko‘ra ikkiga bo‘linadi: 1) jinoyat ishini yuritish bilan bog‘liq tashkiliy muddatlar – protsessni yuritayotgan organlar faoliyatini tashkillashtirishni ta’minlovchi muddatlar (tergovchi ishni tergov qilish rejasida, chaqiruv qog‘ozida, topshiriqda belgilagan tergov harakatlarining muddatlari protsessual muddatlar hisoblanmaydi, ular faqat tashkiliy ahamiyat kasb etadi); “Ayblanayotgan shaxs oqilona muddat ichida ishi sudda ko‘rilishi yoki ozod qilib yuborilish huquqiga ega”. 1966-yilgi “Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risida”gi Xalqaro Paktning 9-moddasi. “Bolani ushlab turish, hibsga olish yoki qamoqda saqlash faqat noiloj chora sifatida va mumkin qadar qisqa vaqt mobaynida qo‘llanilishi lozim”
399
2) protsessual muddatlar – jinoyat protsessi ishtirokchilari huquqlarini ta’minlovchi muddatlar. Huquqiy xususiyatga ega bo‘lgan muddatlargina protsessual muddatlar deb e’tirof etiladi. O‘z navbatida protsessual muddatlarni quyidagicha tasniflash mumkin: a) mazmuniga ko‘ra: qat’iy, muqobil va shartli muddatlar; b) belgilanishiga ko‘ra: Jinoyat-protsessual kodeksida bevosita ko‘rsatilgan; surishtiruvchi, tergovchi, prokuror va sud belgilagan muddatlar; v) kafolat yo‘nalishiga qarab: jinoyat ishi qo‘zg‘atishning muqarrarligini; jinoyatlarning dastlabki tergovi va sud muhokamasining tezligini; dastlabki tergovda qonunlarga rioya etilishi ustidan prokuror nazoratini; dastlabki tergovda qonunlarga rioya etilishi ustidan sud nazoratini; jinoiy sud ishlarini yuritish sohasidagi xalqaro hamkorlikka oid protsessual huquqlarni kafolatlaydigan muddatlar; g) maqsadiga ko‘ra: jinoyat ishini yuritishga mas’ul shaxslar faoliyatini tashkillashtirishga qaratilgan hamda taraflarning huquq va qonuniy manfaatlarini ta’minlashga qaratilgan muddatlar; d) tartibga solish uslubiga ko‘ra: davriy va darhol muddatlar; e) vazifasiga ko‘ra: muayyan harakatni amalga oshirishga; undan saqlanishga qaratilgan muddatlar; y) subyektga taalluqligiga ko‘ra: jinoyat ish yuritishga mas’ul shaxslar uchun; protsessning boshqa ishtirokchilari uchun belgilangan muddatlar; j) protsessual bosqichlarga taalluqliligiga ko‘ra: jinoyat ishini qo‘zg‘atish bosqichidagi; dastlabki tergov bosqichidagi; jinoyat ishini sudda ko‘rish uchun tayinlash bosqichidagi; sud muhokamasi bosqichidagi; hukm, ajrim va qarorlarning qonuniyligi, asosliligi va adolatliligini tekshirish hamda ijro etishga oid bir qancha protsessual bosqichlarga taalluqli bo‘lgan (shu jumladan, alohida toifadagi jinoyat ishlarini yuritishga oid) muddatlar.
Jinoyatlarning nafaqat ochiq-oydin, balki bilvosita belgilari mavjudligi ham darhol jinoyat ishlarini qo‘zg‘atishni talab etadi. Bu o‘z navbatida, “ Odil sudlovni ta’minlash muddatlarining uzayib
ketayotganligi insonlarning oqilona muddatlarda sud muhokamasiga bo‘lgan huquqlarining buzilishiga olib keladi”. 1987 yilgi yevropa Ittifoqining “Jinoyat ishlari bo‘yicha odil sudlovni imkon qadar soddalashtirish to‘g‘risida”gi tavsiyalari. “Har bir inson unga Konstitutsiya yoki qonun orqali berilgan asosiy huquqlari buzilgan hollarda nufuzli milliy sudlar tomonidan bu huquqlarning samarali tiklanishi huquqiga ega”.
400
jabrlanuvchilarning va jinoyat protsessida ishtirok etuvchi boshqa shaxslarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini samarali himoya qilishga; jinoyatlar mumkin qadar tez fosh qilinishiga; jinoyat protsessi muddatlarini, shuningdek protsessual xarajatlarni qisqartirishga; moddiy va mehnat resurslarini tejashga; jinoyat ishlarini qo‘zg‘atishni qonunga xilof ravishda rad etish hollarini, rad etishga doir materiallar hajmini, huquqni muhofaza qilish organlari ro‘yxatga olish va hisob yuritishdan yashirgan jinoyatlar sonini kamaytirishga; jinoyat sodir etishga moyil shaxslarga ijobiy ta’sir ko‘rsatishga; huquqni muhofaza qilish organlarining obro‘sini oshirishga imkoniyat yaratadi. Protsessual muddatlarni hisoblash bilan bog‘liq masalalar O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining bir qator moddalarida aks etgan. Chunonchi, Jinoyat-protsessual kodeksining 110-moddasiga muvofiq, surishtiruv va dastlabki tergov o‘tkazish jarayonida gumon qilinuvchi, ayblanuvchi ushlangan, so‘roq qilish uchun chaqirilgan, qamoqqa olingan yoki majburiy keltirilgandan keyin darhol yoki yigirma to‘rt soatdan kechiktirmay, so‘roq qilinishi kerak. Shuningdek, 227- moddada surishtiruvchi, tergovchi, prokuror gumon qilinuvchiga, ayblanuvchiga nisbatan ushlab turish tarzidagi, sud esa qamoqqa olish yoki ekspertiza o‘tkazish uchun shaxsni tibbiy muassasaga joylashtirish tarzidagi protsessual majburlov chorasini qo‘llaganida, bu haqda yigirma to‘rt soatdan kechiktirmasdan uning oila a’zolaridan biriga, ular bo‘lmagan taqdirda esa, boshqa qarindoshlariga yoki yaqin kishilariga xabar berishi, shuningdek bu haqda ish yoxud o‘qish joyiga ma’lum qilishi shart. Kodeksning 226-moddasida esa, ushlab turish muddati ushlangan militsiyaga yoki huquqni muhofaza qiluvchi boshqa organga keltirilgan paytdan boshlab ko‘pi bilan yetmish ikki soatni tashkil etadi. Tergovchi yoki prokuror tomonidan zarur va yetarli asoslar taqdim etilganda ushlab turish sudning qarori bilan qo‘shimcha ravishda 48 soatga uzaytirilishi mumkinligi belgilangan. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksida belgilangan muddatlar, shuningdek qonunda nazarda tutilgan hollarda surishtiruvchi, tergovchi, prokurorning qarori yoki sudning ajrimi bilan tayinlangan muddatlar soatlar, sutkalar va oylar bilan hisoblanadi. Muddatlarni hisoblashda muddatning o‘tishi boshlangan soat, sutka hisobga olinmaydi, ammo bu qoida ushlab turish, qamoqda saqlash va tibbiy muassasada bo‘lish muddatlarini hisoblashga taalluqli emas. Shu o‘rinda ta’kidlash lozimki, Qozog‘iston Jinoyat-protsessual kodeksi 54-modda, Qirg‘iziston Jinoyat-protsessual kodeksi 144-modda, 401
Armaniston Jinoyat-protsessual kodeksi 173-modda, Ozarbayjon Jinoyat- protsessual kodeksi 202-modda, Ukraina Jinoyat-protsessual kodeksi 89- modda, Estoniya Jinoyat-protsessual kodeksi 85-modda, Belarus Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi 158 va 231-moddalar, Tojikiston Jinoyat-protsessual kodeksi 98-modda, Turkmaniston Jinoyat-protsessual kodeksi 112-moddasiga muvofiq, muddatlar soatlar, sutkalar, oylar va yillar bilan hisoblanadi. Muddatni hisoblashda ishdan xoli vaqt ham e’tiborga olinadi. Muddatlar sutkalar bilan hisoblanganda muddat oxirgi sutkada soat 24-00 da tugaydi. Tegishli harakat sudda, prokuraturada yoki boshqa davlat muassasasida bajarilishi lozim bo‘lsa, muddat ushbu muassasalarda ish vaqti tamom bo‘lishi bilan tugaydi. Oylar bilan hisoblanadigan muddat oxirgi oyning muddat boshlangan kuniga to‘g‘ri kelgan sanasida tugaydi, muddatning tugashi tegishli sanasi bo‘lmagan oyga to‘g‘ri kelsa, muddat shu oyning so‘nggi sutkasida tamom bo‘ladi. Muddatning tugashi ishdan xoli kunga (dam olish, bayram kuniga) to‘g‘ri kelsa ushlab turish, qamoqda saqlash va tibbiy muassasada bo‘lish muddatini hisoblash hollaridan tashqari muddat shundan keyingi birinchi ish kunida tugaydi.
Jinoyat protsessida vaqtning umumiy birliklaridan bo‘lgan soat, sutka, oy va yillar asosida protsessual vazifalar bajarilishining qat’iy chegaralari belgilanadi. Jinoyat-protsessual huquqida muddatlar yuridik fakt sodir bo‘lgan daqiqadan tegishli daqiqagacha prinsipi asosida hisoblanadi. Shu bois, muddatlar soat va sutkalar bilan hisoblanganda muddatning o‘tishi boshlangan soat hisobga olinadi.
Muddatlarni hisoblash (Jinoyat-protsessual kodeksining 314- moddasi)
muddatlar o‘tishi boshlanishi bilan hisoblanadi. SUTKALAR muddatlar o‘tishi boshlangan sutka hisobga olinmaydi muddat oxirgi sutkada soat 24:00 dа tugaydi OYLAR muddat oxirgi oyning muddat boshlangan kuniga to‘g‘ri kelgan sanasida tugaydi muddatlar tugashi tegishli sanasi bo‘ladigan oyga
402
Protsessual majburlov choralari qo‘llanganda, muddatlarni hisoblash tartibiga muvofiq, shaxsni ushlab turish, qamoqda saqlash va tibbiy muassasaga joylashtirishda muddat ushbu choralar amalda qo‘llanilgan paytdan boshlab hisoblanadi. Bunda O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat- protsessual kodeksining 226-moddasidagi ushlangan militsiyaga yoki huquqni muhofaza qiluvchi boshqa organga keltirilgan paytdan boshlab ko‘pi bilan yetmish ikki soatni tashkil etuvchi va tergovchi yoki prokuror tomonidan zarur hamda yetarli asoslar taqdim etilganda sudning qarori bilan qo‘shimcha ravishda qirq sakkiz soatga uzaytirilishi mumkin bo‘lgan, shuningdek alohida hollarda ushlab turilgan gumon qilinuvchiga nisbatan sud tomonidan qamoqqa olish tarzidagi ehtiyot chorasi qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan o‘n kunlik ushlab turish muddati, 245-moddadagi jinoyatlar tergov qilinayotganda qamoqda saqlab turishning uch, besh, yetti, to‘qqiz oy va bir yilgacha bo‘lgan qamoqda saqlab turish muddati, 268-moddadagi shaxsni tibbiy muassasaga joylashtirish to‘g‘risidagi iltimosnomani ko‘rib chiqib, shaxsni tibbiy muassasaga joylashtirish to‘g‘risida yoki shaxsni tibbiy muassasaga joylashtirishni rad qilish haqida ajrim chiqarilgan kundan e’tiboran yetmish ikki soat ichida tibbiy muassasaga joylashtirilayotgan shaxs, uning himoyachisi, jabrlanuvchining vakili, guvohning advokati va qonuniy vakil tomonidan apellyatsiya tartibida shikoyat berilishi yoxud prokuror tomonidan protest bildirilishi, shuningdek sudning shikoyat yoki ajrimni materiallar bilan birga apellyatsiya instansiyasi sudiga yuborishi shart bo‘lgan qirq sakkiz soat hamda apellyatsiya instansiyasi sudi ushbu materiallarni shikoyat yoki protest bilan birga ular kelib tushgan paytdan e’tiboran ko‘rib chiqishning yetmish ikki soatlik muddati o‘tgach shaxs darhol ozod qilinishi lozim. Shikoyat, iltimosnoma yoki boshqa hujjat muddat tugagunga qadar uni qabul qilishga vakolatli shaxsga topshirilgan yoxud xabar qilingan bo‘lsa, muddatga rioya etilgan deb hisoblanadi. Shikoyat, iltimosnoma yoki boshqa hujjat muddat tugagunga qadar pochtaga topshirilgan bo‘lsa, qamoqda saqlanayotgan yoxud tibbiy muassasadagi shaxslar uchun esa, dastlabki qamoq yoki tibbiy muassasa ma’muriyatiga topshirilgan bo‘lsa, muddat o‘tgan deb hisoblanmaydi. Protsessual muddatlarni uzaytirish tartibiga muvofiq, O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksida belgilangan muddatlar faqatgina unda nazarda tutilgan hollardagina uzaytirilishi mumkin. Jumladan, Jinoyat-protsessual kodeksining 226-moddasida belgilangan ushlab turishning yetmish ikki soatlik muddati tergovchi yoki prokuror tomonidan zarur va yetarli asoslar taqdim etilganda ushlab turish sudning 403
qarori bilan qo‘shimcha ravishda qirq sakkiz soatga uzaytirilishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 246-moddasida belgilangan qamoqda saqlab turishning uch oylik muddatini: 5 oygacha - Qoraqalpog‘iston Respublikasi prokurori yoki viloyat, Toshkent shahar prokurori va ularga tenglashtirilgan prokurorlarning; 7 oygacha - O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokurori o‘rinbosarining; 9 oygacha - O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokurorining; bir yilgacha - alohida murakkab ishlar tergov qilinayotgan hollarda og‘ir hamda o‘ta og‘ir jinoyatlar sodir etganlikda ayblanayotgan shaxslarga nisbatan O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokurorining iltimosnomasiga binoan uzaytirish imkoni sud tomonidan ko‘rib chiqilib, bunda muddatni yana uzaytirishga yo‘l qo‘yilmaydi. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 351- moddasidagi dastlabki tergovning uch oylik muddati tegishincha Qoraqalpog‘iston Respublikasi prokurori yoki viloyat, Toshkent shahar prokurori va unga tenglashtirilgan prokuror tomonidan besh oygacha uzaytirilishi mumkin. Keyinchalik dastlabki tergov muddati faqat O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokurorining o‘rinbosari tomonidan yetti oygacha va O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokurori tomonidan to‘qqiz oygacha uzaytirilishi mumkin. Alohida hollarda, sodir etilgan jinoyatning og‘irligini hamda tergov qilinayotgan ishning murakkabligini inobatga olib, dastlabki tergov muddati O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokurori tomonidan bir yilgacha uzaytirilishi mumkin. Qonunda nazarda tutilgan hollarda surishtiruvchi, tergovchi, prokurorning qarori yoki sudning ajrimi bilan muayyan harakatni bajarish uchun belgilangan muddat protsessning manfaatdor ishtirokchisi qilgan iltimosga binoan muddatni belgilagan surishtiruvchi, tergovchi, prokurorning qarori yoki sudning ajrimi bilan uzaytirilishi mumkin. Protsessual muddatni tiklash asoslari va tartibiga muvofiq, uzrli sabablarga ko‘ra o‘tkazib yuborilgan muddatni tiklash uchun asos bo‘lib, ish yuritayotgan surishtiruvchi, tergovchi, prokurorning qarori yoki sudning ajrimi xizmat qiladi. Surishtiruvchi, tergovchi, prokuror o‘tkazib yuborilgan muddatni tiklash haqidagi iltimosnomani qanoatlantirish yoki rad etish xususida qaror, sud esa ajrim chiqaradi. O‘tkazib yuborilgan muddatni tiklashning rad etilishi ustidan umumiy tartibda shikoyat qilinishi va protest bildirilishi mumkin. Belgilangan muddat o‘tkazib yuborilgandan so‘ng shikoyat qilinganda ajrim yoki qarorning ijrosi manfaatdor protsess ishtirokchisining iltimosiga 404
binoan, o‘tkazib yuborilgan muddatni tiklash haqidagi masala hal qilinguniga qadar to‘xtatib turilishi mumkin.
tushunchasi va turlari
Protsessual chiqimlar instituti jinoyat ishlari yurituvi tizimida muhim o‘rin egallaydi hamda shaxs huquq va qonuniy manfaatlariga rioya etilishining muhim kafolati hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 40-bobidan o‘rin olgan protsessual chiqimlar va ularni qoplash tartibiga oid normalarning belgilanishi, ularda shu jumladan, protsessual chiqimlar ro‘yxati va ularni qoplash asoslarining ko‘zda tutilganligi jinoyat protsessida ishtirok etayotgan shaxslarning mulkiy manfaatlarini ta’minlashga xizmat qiladi. Ta’kidlash lozimki, jinoyat protsessida protsessual chiqimlar instituti ko‘p jihatdan fuqarolik-protsessual huquqi, xo‘jalik-protsessual huquqidagi analogik institutlar bilan o‘xshash bo‘lsa-da, boshqa tomondan jinoyat- protsessual faoliyat ko‘p jihatdan ommaviy asoslarga egaligi bilan ulardan farqlanadi. Bundan tashqari, protsessual chiqimlar instituti jinoyat protsessining boshqa institutlari bilan ham chambarchas bog‘liqdir, zero, jinoyat- protsessual qonunchilik yaxlit holda umumiy tizimga ega bo‘lib, jinoyat- protsessual faoliyat sohasiga jalb qilingan fuqarolarning huquqlariga qat’iy va og‘ishmay rioya etilishini ta’minlaydi.
Protsessual chiqimlar: 1) jabrlanuvchilarga va ularning vakillariga, guvohlarga, ekspertlarga, mutaxassislarga, tarjimonlarga, xolislarga ularning protsessual harakatlar Download 4.02 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|