Loyihalarni moliyalashtirish

9-jadval “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining kelgusida

olinishi rejalashtirilgan daromadlari va xarajatlari

	1 yil	2 yil	3 yil
Jami tushum	948 844 800	968 820 480	998 784 000
Ishlab chiqarish tannarhi	360 650 308.4	361 392 416.0	362 505 577.3
Yalpi daromad	588 194 491.6	607 428 064.0	636 278 422.7
Operatsion xarajat	26 813 732.4	24 294 666.2	24 684 192.0
Operatsion daromad	561 380 759.2	583 133 397.8	611 594 230.7
Kredit foiz stavkalari t l lari	259 286 666.7	166 845 333.3	58 621 333.3
Daromad solig’i to’lagunga qadar daromad	302 094 092.5	416 288 064.5	552 972 897.4
Yagona soliq t l lari	56 930 688.0	58 129 229.0	59 927 040.0
Sof foyda	245 163 404.5	358 158 835.7	493 045 857.4
Kumulyativ foyda	245 163 404.5	603 322 240.2	1 096 368 097.6

Manba: “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” MChJ loyihasi TIA sidan olingan.





³⁵ Староверова Г.С. Экономическая оценка инвестиций: Учеб. пособие./ Г.С.Староверова, А,Ю.Медведев, И.В.Сорокина. – М.: КНОРУС,2006. с.136.

Loyihaning daromad va xarajatlar hisob-kitoblari O z e ist Respublikasi xududida amal qiluvchi xamma turdagi soliq va boshqa t l lar i hisobga olgan holda amalga oshirilgan. Loyihani amalga oshirishdan keladigan daromad loyiha muddati (3 yil)ga l alla ga li , kredit qarzdorligini qaytarish hisobga olingan. “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining pul oqimlari

quyidagi jadvalda ifodalangan.

10-jadval “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining pul

oqimlari

	0 yil	1 yil	2 yil	3 yil
Jami tushumlar	0.0	948 844 800	968 820 480	998 784 000
Ishchi kapitalidagi zgarishlar	185 517 500.0	-120 335 811.0	1 693 634.0	1 252 278.0
Ko’rsatilgan xizmatlardan tushumlar	185 517 500.0	1 069 180 611.0	967 126 846.0	997 531 722.0
Amortizatsiya hisobga olinmagandagi zavod xarajatlari	0.0	41 445 108.0	42 187 216.0	43 300 377.0
Yalpi tushum	185 517 500.0	1 027 735 502.0	924 939 630.0	954 231 345.0
Operatsion xarajatlar	0.0	26 813 732.4	24 294 666.2	24 684 192.0
Operatsion tushum (A)	185 517 500.0	1 000 921 770.0	900 644 964.0	929 547 153
O z kapitali	473 493 500.0
Bank krediti	1 242 000 000.0
Asosiy kapitalga investitsiyalar	1 604 100 000.0
Kredit foiz t l lari (V)	67 640 000.0	259 286 667.0	166 845 333.0	58 621 333.0
Boshqa moliyaviy xarajatlar	40 236 000.0
Daromad solig’i to’lagunga qadar tushum	0.0	741 635 103.0	733 799 631.0	870 925 820.0
Kredit i ha asosiy qarzni qaytarilishi (D)	0.0	284 800 000.0	569 600 000.0	569 600 000.0
Yagona soliq t l lari (S)	0.0	56 930 688.0	58 129 229.0	59 927 040.0
Sof pul oqimi	0.0	684 704 415.0	675 670 402.0	810 998 780.0
Kumulyativ pul oqimi	0.0	399 904 415.0	505 974 817.0	747 373 597.0
Qarzga xizmat ko’rsatish koeffitsienti
(A-S)/(V+D)		1.74	1.14	1.38

Manba: “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” MChJ loyihasi TIA sidan olingan.
“AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining pul oqimlari tahlili jadvalidan ri i turibdiki, pul oqimlari harakati yillar i ha ijobiy qiymatga ega li , sof pul oqimi yillar i ha quyidagiga teng:

1. 
   yil 1-yil 2-yil 3-yil
   

-14240000000 684704415 675670402 810998780

Qarz oluvchi tomonidan loyihaning daromad va xarajat parametrlariga rioya qilingan taqdirda pul oqimlari harakati loyiha i ha barcha xarajatlarni qoplaydi. Qarzga xizmat rsatish koeffitsienti 1.14 dan kam emas. Umuman olganda, loyihaning pul oqimlari rsat i hlari ijobiy, loyiha esa samarali deb aytish mumkin.

3. “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining diskontlashga asoslangan usullar asosida baholash

Investitsiya loyihalarining samaradorligini diskontlash asosida baholash usullari har qanday investitsiya loyihasining daromadliligini, samaradorliligini, foydaliligini hamda ularning jalb etuvchanligini aniqlab bera oladi. Lekin ayrim hollarda investitsiya loyihalarini baholashda barcha usullarni q llash zaruriyati l asligi ham mumkin. Bu usullarning q lla ilishi tahlil qilinayotgan har bir loyihaning ziga xos jihati va xususiyatlarini inobatga olgan holda amalga oshirilishi lozim.

Diskontlash koptseptsiyasini q llashga asoslangan usullarni biz yuqorida

ri t i va ular quyidagilardan iborat:

• 
  sof joriy qiymatni aniqlash usuli;
  
• 
  foydaning ichki e ri i hisoblash usuli;
  
• 
  investitsiyalarning rentabelligini hisoblash usuli;
  
• 
  diskontlashning qoplash muddatini hisoblash usuli.
  

Loyihaning jalb etuvchanligini baholash usullari uning barcha xususiyatlarini ochib bera olmasa ham, loyihaning haqiqiy samaradorligini aniqlashda asosiy xizmat vazifasini ta i.

Yuqorida ri tga investitsiya loyihalarining pul oqimlarini baholashning diskontlashga asoslangan usullari asosida “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasini tahlil qilamiz va uni baholaymiz.

11. jadval “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining

samaradorligini sof joriy qiymat usuli asosida baholash (NPV)

Yillar	Pul oqimi, so’m	Joriy qiymat koeffitsienti 19%	Joriy qiymat
0	-1 424 000 000	1	-1 424 000 000
1	684 704 415	0,8403	575 357 119,9
2	675 670 402	0,7061	477 090 870,8
3	810 998 780	0,5934	481 246 676
NPV			109 694 666,7

Manba: Muallif tomonidan loyiha TIA si asosida hisoblandi.
Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, loyihaga qilingan investitsiyaning miqdori 1 424 000 000 so’mni tashkil etgan. Pul oqimlari yillar bo’yicha 1-yilda

684 704 415 so’m, 2-yilda 675 670 402 so’m, 3-yilda 810 998 780 so’mni tashkil etgan. Diskont stavkasi 19 % bo’lganda, 3 yildan so’ng loyihaning sof joriy qiymati 109 694 666,7 so’mga teng bo’ladi. Sof joriy qiymat NPV > 0 bo’lganligi uchun loyiha samarali.

Investitsiya loyihasining rentabellik indeksini hisob-kitobi (PI)

Yuqoridagi jadval ma’lumotlariga asoslanib, investitsiya loyihasining rentabellik indeksini (PI) hisoblasak,

PI = (575 357 119,9+477 090 870,8+481 246 676) / 1 424 000 000 = 1,077

PI =1,077 ga teng bo’lgani uchun, ya’ni 1 dan katta bo’lgani uchun loyiha samarali.

11. jadval “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining foyda

ichki me’yorini hisob-kitobi (IRR)

Yil	Investitsiyalar (-), Sof pul oqimi (+), so’mda	1-xisob-kitob		2-xisob-kitob
		Joriy qiymat koef. 19%	Joriy qiymat	Joriy qiymat koef. 40%	Joriy qiymat
0	-1 424 000 000	1	-1 424 000 000	1	-1 424 000 000
1	684 704 415	0,8403	575 357 119,9	0,7185	491960122,17
2	675 670 402	0,7061	477 090 870,8	0,5102	344727039,1
3	810 998 780	0,5934	481 246 676	0,3644	295527955,43
NPV			+109 694 666,7		-291784883,3

Manba: Muallif tomonidan loyiha TIA si asosida hisoblandi.

Investitsiya loyihasi foydaning ichki me’yori daromadlilik me’yori bo’lib, bunda pul oqimi kirimining diskontlashtirilgan qiymati pul oqimi chiqimining diskontlashtirilgan qiymatiga tengdir. Ya’ni sof joriy qiymat nolga teng bo’ladi va IRR quyidagicha hisoblanadi:

Bunda foydaning ichki e ri i boshqacha ri ish a, a i interpolyatsiya usuli orqali hisoblanadi:
2

1

IRR  d 

NPV₁

 (d

 d ), =19+(109 694 666,7*21) / (109 694 666,7-(-291784883,3))

1

= 24,6 %

(NPV₁

• 
  NPV₂ )
  

Demak, 24,6%da investitsiya loyihasining sof joriy qiymati 0 ga teng bo’ladi. Investitsiya loyihasida diskont stavka 24,6%gacha teng bo’lganda, foyda keltiradi, undan oshsa loyiha samarasiz bo’ladi.

• 
  agar IRR>HR, loyiha samarali hisoblanadi;
  
• 
  agar IRR li , uni amalga oshirib l a i;
  
• 
  agar IRR=HR, ixtiyoriy echimni qabul qilish mumkin, a i loyihani amalga oshirishdan zarar ham, foyda ham ril a i.
  

Bizning korxonamizda 24,6%= IRR>HR=19% shart bajarilgani uchun loyiha samarali hisoblanadi.

11. jadval “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining diskontlashtirilgan qoplash muddatini hisob-kitobi (DPP)

Yillar	Diskontlashtirilgan pul oqimi (19%)	Jamg’arilgan diskontlashtirilgan pul oqimi
0	-1 424 000 000	-1 424 000 000
1	575 357 119,9	-848 642 880,1
2	477 090 870,8	-371 552 009,3
3	481 246 676	109 694 666,7
DPP		2,77

Manba: Muallif tomonidan loyiha TIA si asosida hisoblandi.

Diskontlashtirilgan qoplash muddatini hisob-kitobida jamg’arilgan diskontlashtirilgan pul oqimi 3-yilda musbatga o’zgardi. Diskontlashtirilgan qoplash muddatini aniqlash uchun:

DPP= 2+(371 552 009,3 / 481 246 676)*365= 2 yil, 281 kun yoki 2 yil, 9 oy,

11 kun.

Demak, investitsiya loyihasiga sarflangan investitsion xarajatlar diskontlashtirilgan daromadlar bilan qoplanish muddati 2 yil, 9 oy,11 kunga teng. Investitsiya loyihasini qoplash muddati – PP= 2 yil, 28 kunga tengligi diskontlashtirilgan qoplanish muddatidan 8oy va 13 kunga qisqaligini bildiradi. Bu investitsiyalarning diskontlashtirilgan qoplash muddatining kelgusi pul tushumlari va investitsiyalarning joriy qiymatini hisobga olishlik bilan izohlanadi. Umuman olganda, investitsiyalarning qoplash muddati i ha hisoblash usuli qilingan investitsiyalarning joriy (real) qiymati i ha t liq qoplanish muddatini tavsiflab beradi va shu jihatdan u investitsiyalarning qoplash muddati usulidan farqli ravishda afzalroq hisoblanadi.

3. BOB. Investitsiya loyihalari samaradorligini baholashning takomillashtirish yo’llari

1. 
   Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash usullarining afzalliklari va kamchiliklari
   

Investitsion loyihalarning moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini aniqlashga yuqorida olib borilgan tahlil ishlari etarlicha a l tlar bera oldi, desak mubolag a

l a i. Investitsion loyihani baholashning YuNIDO uslubiyoti barcha mamlakatlar uchun umumiy tarzda ishlab chiqilgan li , unda har bir mamlakatning ziga xos alohida xususiyatlari e ti rga olinmagan. Shuning uchun, har bir mamlakatning tijorat yoki investitsion banklarida ushbu mamlakatning milliy, etnik, geografik xususiyatlariga, tarixiy-iqtisodiy rivojlanishiga, aholining turmush tarzi, mamlakatning iqtisodiy va intellektual qobiliyati va salohiyatiga, ijtimoiy ahvoliga, rivojlanish strategiyasi va investitsiya siyosatiga, tashqi aloqalari va milliy bozorining ziga xos tomonlariga qat i e ti r berish juda muhim masala hisoblanadi. Bundan tashqari, investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash usullari t g risida gapirganda, albatta bu usullarning afzalliklari va kamchiliklari t g risi a t xtali tish lozim.

Investitsion loyihalarning moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashning sof joriy qiymat usulining afzalliklarini gapirganda, avvalo bu usulning keng tarqalganligi, uning ommabop va p q lla ilishi i ta i lash lozim. Chunki bu usulni turli xil shart-sharoitlarda (masalan, shla g i h investitsiya xarajatlarni bir

la hammasini yoki yillar i ha li - li sarflaganda yoki daromadlarni har yili bir xil summada yoki har xil summalarda olganda) ham q llash mumkin va bunda iqtisodiy tomondan samarali natija albatta topiladi. Bu usul investitsiya loyihasini amalga oshirish orqali investorning boyligi sishiga ta sir etadimi, degan savolgagina javob beradi va quyidagi hollarda mutlaqo t g ri mezon la olmaydi:

• 
  Investitsiya loyihalaridan biri tanlab olinayotganda, ularning sof joriy qiymati bir xil kattalikda lsa, loyihaga qilinayotgan investitsion xarajatlarning katta-kichikligi hisobga olinmaydi;
  
• 
  Investitsiya loyihalaridan biri tanlab olinayotganda, katta sof joriy qiymatli loyihaning qoplanish davri uzoq li , kichik sof joriy qiymatli loyihaning qoplanish davri qisqa lsa, investitsiyalarning qoplanish davri hisobga olinmasdan, sof joriy qiymat rsat i higa e ti r beriladi va bu rsat i h qaysi loyihada yuqori lsa, ana shu loyiha samarali deb topiladi, bu esa ushbu usulning absolyut t g ri emasligini bildiradi.
  

Investitsion loyihalarning moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashning sof joriy qiymat usulining afzalliklari va kamchiliklarini umumlashtirgan holda quyidagi 7-rasmda ifodalash mumkin.

Afzalliklari

Kamchiliklari

Investitsiyalardan rila iga daromadlarning qiymatini ifodalaydi ( shla g i h investitsiyalardan loyihadan keladigan sof pul oqimining qanchaga pligi i rsata i); Investitsiya loyihasining hayotiyligi davri va loyiha pul oqimlarining vaqt i ha taqsimlanishi hisobga olinadi; Vaqt omili hisobga olinadi va joriy qiymatlarda ifodalanadi; Sof joriy qiymat rsat i hi vaqt i ha additiv, a i turli loyihalarning NPV qiymatlarini ig i isi i topish mumkin; Investitsiya loyihasini moliyalashtirishga qabul qilish orqali korxona (firma,investor)ning iqtisodiy potentsialini qanchaga zgarishi i prognoz bahosini beradi, a i “firma boyligi” ni qanchaga oshganligini ifodalaydi; Bu usul investitsiya loyihalarini samaradorligini baholashning eng asosiy kriteriyalariga mos keladi.

NPV – absolyut rsat i h li , u loyihaning diskontlangan daromad va xarajatlari rtasi agi farqini ifodalaydi, ammo muqobil investitsiya loyihalarining daromad va xarajatlari miqdorining xajmini hisobga olmaydi; Absolyut rsat i h lga ligi sababli, loyihaning rentabelligini ifodalamaydi; Diskont stavkasi qiymatiga g liq; Diskont stavkasi loyihaning butun muddati davomida zgar as deb qabul qilinadi, lekin keyinchalik iqtisodiy shart- sharoitlarning zgarishiga g liq holda diskont stavkasi ham zgarishi mumkin; Uzoq muddatga l alla ga aniq prognozlarni talab etadi.