Loyihalarni moliyalashtirish

3-rasm. Investitsiya loyihalarining tasnifi⁶

⁶ Muallif tomonidan shakllantirildi

Investitsion loyihalarning samaradorligini baholash texnik, texnologik, moliyaviy, tarmoq yoki hududiylik xususiyatlariga g liq l aga holda yagona tamoyillar asosida amalga oshiriladi. Ular quyidagidan iborat:

• 
  loyihani uning butun hayot tsikli davomida ri chiqish;
  
• 
  pul oqimlarini modellashtirish, bunda loyihani amalga oshirish bilan g liq barcha pul tushumlari va hisobot davridagi turli valyutalarni ishlatish ehtimolligini hisobga olgan holdagi xarajatlar kiritiladi;
  
• 
  ishonchlilik va maksimum samara.
  

Investitsion loyiha investor nuqtai nazaridan samarali deb baholanishi uchun, birinchidan, uni amalga oshirish ijobiy lishi, ikkinchidan, alternativ loyihalarni solishtirish h g i a yuqoriroq samaraga ega lga loyihani a q l q rish lozim.

• 
  vaqt omili hisobi;
  
• 
  loyihani amalga oshirishdagi kutilayotgan xarajatlar va tushumlar hisobi;
  
• 
  baholashning p bosqichligi;
  
• 
  inflyatsiya ta siri va loyihani amalga oshirishdagi bir nechta valyutalarni q llash ehtimolini hisobga olish;
  
• 
  noaniqlik va risklar ta siri i g hisobi;
  
• 
  loyihaning turli ishtirokchilari borligini inobatga olish.
  

Investitsiya loyihalarini har tomonlama (xususan moliyaviy, texnologik, tashkiliy, muddati va boshqalar) xarakterlash mumkin. Bularning har biri investitsiya loyihalarini moliyalashtirishda muhimdir, lekin p hollarda investitsiya faoliyatida moliyaviy va iqtisodiy mezonlar hal qiluvchi rol a i.

Xulosa qilib aytganda, mamlakatda investitsion loyihalarni moliyalashtirish jarayonini samarali olib borish, kelgusida yuqori daromad keltirib, iqtisodiyotdagi ishsizlik masalasini hal etishda ham muhim omil li hisoblanadi.

Milliy iqtisodiyotni rivojlantirishda investitsiya loyihalarini amalga oshirishning ahamiyati benihoya katta li , u quyidagilar bilan izohlanadi:

• 
  birinchidan, investitsiya loyihalari ishlab chiqarishga zamonaviy texnika va texnologiyalarni joriy etib, eksportga l alla ga mahsulotlarni ishlab chiqarishni
  

rivojlantiradi;

• 
  ikkinchidan, import r i i bosuvchi tovar ishlab chiqarishni lga q ish va buning uchun iqtisodiyotning ustuvor sohalari icha investitsiya loyihalarini moliyalashtirish va pirovardida aholining e r agi turmush darajasini ta i lash imkonini yaratadi;
  
• 
  uchinchidan, kichik biznesni rivojlantirish va qishloq x aligi ishlab chiqarishini jadallashtirish orqali si borayotgan aholini ish joylari bilan ta i la i;
  
• 
  t rti hi a , korxonalarning eskirgan ishlab chiqarish quvvatlarini, moddiy- texnik bazasini yangilaydi va texnik qayta qurollantiradi;
  
• 
  beshinchidan, tabiiy resurslarni qayta ishlovchi korxonalarni barpo etishga
  

a lasha i;

• 
  oltinchidan, a la at agi i frat zil a i ri la tirish a atta r l a i;
  
• 
  etti hi a , iqtis i tga x ri i g ilg r tash il t hili a shqar ta ri alari i q llash i i ati t g ila i;
  
• 
  sakkizinchidan,ekologiya va atrof-muhitni himoya qilishga yordam beradi va
  

h.k.

Investitsiya loyihalari, avvalo, ustuvor tarmoqlarga, a i neft va ximiya sanoati,

transport, energetika, er osti qazilma boyliklarini ishlab chiqarishga, qurilish, telekommunikatsiya tarmoqlariga, qishloq xo aligi mahsulotlarini ishlab chiqarishga va ularni keng qayta ishlashga, turizm sohasini rivojlantirishga qaratilishi lozim. Milliy iqtisodiyotda amalga oshirilayotgan investitsiya loyihalarining moliyalashtirish manbalari tarkibiga e ti r beradigan lsak, uning tarkibida 2011 yilda davlat byudjeti a lag lari 5,1 foiz; chet el investitsiyalari 25,3 foiz; korxonalar va aholi a lag lari 49,0 foiz; boshqa manbalar 20,6 foizga etganini k rish mumkin (1-jadval). Investitsiyalarni moliyalashtirish manbalari tarkibining zgarishi i ijobiy deb baholanishiga asosiy sabab investitsiya loyihalarini davlat byudjeti hisobidan moliyalashtirish asta-sekin kamayib, korxonalar va aholi a lag lari, chet el investitsiyalari va boshqa manbalar evaziga aksariyat qismi amalga oshirilmoqda.

2005-2013 yillarda investitsiyalar tarkibining o’zgarishi, foizda⁷

1-jadval

Moliyalashtirish manbalari	2005 y.	2006 y.	2007 y.	2008 y.	2009 y.	2010 y.	2011 y.	2012 y.*	2013 y.*
Davlat byudjeti	12,7	10,7	9,0	9,0	8,1	7,4	5,1	4,8	4,8
Chet el investitsiyalari	19,2	19,0	22,8	25,8	32,4	28,8	25,3	25,5	23,3
Korxonalar va aholi mablag’lari	60,3	60,0	59,0	53,9	46,9	47,3	49,0	42,5	46,6
Boshqa manbalar	7,8	10,3	9,2	11,3	12,6	16,5	20,6	27,2	25,3

Jadval a l tlari a rish mumkinki, 2011 yil uchun qabul qilingan O z e ist i g investitsiya dasturida byudjet a lag lari hisobidan jami 950 milliard s li a lag ajratilishi z a tutilgan edi⁸, olib borilgan iqtisodiy siyosat natijasida, 2012 yil 1 yanvar holatiga ra byudjetdan 1101,7 milliard s

a lag zlashtiril i. Shuning uchun jami moliyalashtirish manbalari tarkibida byudjet a lag lari prognoz qilingan a lag a 116 foizga p demakdir. Bunga, albatta, byudjet daromadlarining oshgani va moliya-iqtisod sohasining t g ri, oqilona olib borilgani mustahkam zamin l i.

Investitsiyalarni moliyalashtirish manbalarining tarkibini 2012 yil va 2013 yillardagi holati O z e ist Respublikasi davlat investitsiya dasturlari a l tlari asosida tuzilgan li , investitsiya dasturlariga ra, investitsiya loyihalarini davlat byudjeti hisobidan moliyalashtirish kamayib 4,8% ga etib boradi, investitsiya loyihalarini moliyalashtirishning aksariyat qismi korxonalar va aholi a lag lari

⁷ O z e ist Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning 2011 yilning asosiy yakunlari va 2012 yilda O z e ist i ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor alishlariga ag ishla ga O z e ist Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi “2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga tara iga yil la i” mavzusidagi

a r zasi i rga ish i ha q q lla a. – T.: Iqtisodiyot. - 2012. – 78- bet.

• 
  2012-2013 yillar b yicha moliyalashtirish manbalari muallif tomonidan O z e ist Respublikasining 2012 yilga hamda 2013 yilga l alla ga i estitsi ast ri t g risi agi №PP-1668-sonli ha a №PP-1855 sonli Prezident qarorlari asosida hisob-kitob qilindi.
  

⁸ O z e ist Respublikasi Prezidentining 2010 yil 29 dekabrda “O z e ist Respublikasining 2011 yilga

l alla ga investitsion dasturi t g risi a”gi 1455-sonli qarori. 1-ilova.

(46,6%), chet el investitsiyalari (23,3%) va boshqa manbalar (25,3%) evaziga amalga oshirilmoqda.

Milliy iqtisodiyotni barqaror va jadal rivojlantirishni ta i lash maqsadida O z e ist Respublikasi hukumati tomonidan t g ri a -t g ri xorijiy investitsiyalar xajmini oshirishga va hukumat kafolati ostidagi investitsiyalar xajmining pasayishiga olib kelinmoqda, bu esa xususiy sektordagi investitsiya loyihalarini pla amalga oshirilishiga sabab l q a.

2012 yilning investitsiya dasturi prognoz rsat i hlari i tahlil qiladigan

lsa , jami kapital q il alar 23 679 70 million s i tashkil etishi rejalashtirilgan. Bu tga yilga nisbatan 14,2 foizga p demakdir. Reja i ha markazlashgan investitsiyalar umumiy kapital q il alar i g 24,2 foizini, markazlashmagan investitsiyalar esa 75,8 foizni tashkil qilishi belgilab q ilga . Korxona va aholi a lag lari i g ulushi boshqa manbalarga nisbatan yuqori li , markazlashmagan investitsiyalarning 56,1 foizini tashkil etmoqda. Ma l i, investitsiyalarni moliyalashtirish manbalari i ha tarkibining shakllanishi iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish jarayonlari bilan g liq. Ishlab chiqaruvchilarga soliq yukini pasaytirishga qaratilgan soliq-byudjet siyosatini takomillashtirish, t l intizomini mustahkamlash, xususiylashtirish jarayonlarini jadallashtirishga qaratilgan chora-tadbirlar korxonalarning z a lag lari

pa ishiga imkoniyat yaratdi. Moliyalashtirish manbalari i ha markazlashmagan investitsiyalar umumiy tarkibida ularning ulushi 2000 yilda 27,1 foizni tashkil etgan lsa, 2012 yilda 38,1 foiz lishi rejalashtirilgan.

2-jadval O’zbekiston Respublikasining 2012 yildagi investitsiya dasturida ko’zda

tutilgan kapital qo’yilmalarning asosiy parametrlari⁹

№	Moliyalashtirish manbalarining nomlanishi	2012 yil prognozi, million so’m
	Jami kapital qo’yilmalar, shundan:	23 679 701
1.	Markazlashgan investitsiyalar:	5 740 892

⁹ O z e ist Respublikasi Prezidentining 2011 yil 27 dekabrda “O z e ist Respublikasining 2012 yilga

l alla ga investitsion dasturi t g risi a”gi 1668-sonli Qarori. 1-ilova.

1.1.	Byudjet a lag lari	1 059 354,4
1.2.	S g rila iga erlarning meliorativ holatini yaxshilash a g ar asi	115 560
1.3.	Byudjetdan tashqari fonlardan, jumladan: Respublika l a g ar asi Bolalar sportini rivojlantirish a g ar asi Ta li muassasalarini rekonstruktsiya qilish, kapital ta irlash va jihozlash a g ar asi Oliy ta li muassasalarining moddiy- texnik bazasini rivojlantirish a g ar asi	1 431 777 680 796 158 147 545 836 46 997,6
1.4.	Tiklanish va taraqqiyot a g ar asi (s ekvivalentida)	1 432 400
1.5.	Davlat kafolati ostidagi xorijiy investitsiyalar va kreditlar (s m ekvivalentida), shundan: Qishloq joylarda uy-joylarni qurish (so’m ekvivalentida)	1 701 901 301 564
2.	Markazlashmagan investitsiyalar:	17 938 809
2.1.	Korxona a lag lari	6 835 725
2.2.	Tijorat banklari kreditlari va boshqa qarz a lag lari, shu jumladan: ATB “Qishloq qurilish banki”ning qishloq joylarda uy-joylarni qurish uchun imtiyozli kreditlari	3 524 824 222 070
2.3.	T g ri a -t g ri xorijiy investitsiyalar va kreditlar (s ekvivalentida)	4 340 656
2.4.	Aholi a lag lari	3 237 604

Mamlakatimizda investitsiya muhitining barqarorligi va investitsion jozibadorlikning t g ri lga q ilga i ham xorijiy investitsiyalarning kirib kelishi uchun zamin l q a. “2012 yilda jami investitsiyalarning 22 foizdan yoki 2 milliard 500 million dollardan rtig i i xorijiy investitsiyalar tashkil etdi, ularning 79 foizdan pr g i t g ri a -t g ri xorijiy investitsiyalardir”,¹⁰ a i bu rsat i h 1 milliard 975 million dollardan ortiq qiymatda t g ri a -t g ri xorijiy investitsiya va kreditlarning iqtisodiyotga jalb etilganligini bildiradi.

¹⁰ Karimov I.A. Bosh maqsadimiz – keng la li islohotlar va modernizatsiya li i qat i at bilan davom ettirish. T.: “O z e ist ” 2013 y 6-b.

Investitsion jozibadorlik e t sifatida muayyan bir miqyosda, a i bironta loyiha, korxona, mintaqa, tarmoq hamda mamlakat darajasida rilishi mumkin. E ti rli jihati shundaki, mazkur tizimda korxona asosiy tayanch nuqta hisoblanib, har bir investitsiya loyihasi muayyan bir korxona miqyosida amalga oshiriladi, ushbu korxona esa iqtisodiy faoliyat turidan kelib chiqib, muayyan tarmoqqa (sohaga) tegishli la i. Shuningdek, u a l bir mintaqada joylashgani sababli mintaqaviy investitsiya jozibadorlikni aks ettirsa, barcha mintaqalar birlashtirilganda mazkur

rsat i h mamlakat darajasida aks ettiriladi¹¹.

Xullas, samarali investitsiya loyihalarini zlashtirish orqali rivojlangan bozor iqtisodiyotini barpo etish bilan g liq pgi a vazifalarni hal etishga muvaffaq

la iz. Uning amalga oshirilishi birgina q shi ha faoliyat va ishlab chiqarishning lga q ilishi i ta i la qolmasdan, balki jamiyat hayotining haqiqiy darajasini rsati beruvchi aholi turmush farovonligining oshishiga va davlat boyligining pa ishiga hamda uning iqtisodiy qudratini oshirishga xizmat qiladi. Shu bilan birga, Prezidentimiz jahon moliyaviy inqirozi kelib chiqishi va uning O z e ist ga ta siri t g risi agi “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O z e ist sharoitida uni bartaraf etishning llari va choralari” asarida ta i la ga i e , “Banklar zimmasiga investitsiya faoliyatini kengaytirish vazifalari yuklanganligi sababli ularning ishini tubdan qayta tashkil etish lozim. Birinchi navbatda, bu borada investitsiya loyihalarini ekspertizadan t azish va moliyalashtirishni tashkil etish i ha tijorat banklarning maxsus xizmatlarini mustaxkamlash zarur”¹².

Shuning uchun ham hozirgi kunda, investitsiya loyihalarini izchil amalga oshirish va ularning samaradorligini ta i lash a kompleks ekspertiza dolzarb hisoblanadi.

Bu t g risi a O z e ist Respublikasi Prezidenti I.Karimov: “Investitsiya loyihalarining texnikaviy-iqtisodiy asosi sifatsiz tayyorlanishi, ularning past





¹¹ Ergashev I. Xizmat rsatish s hasi a i estitsi zi a rlikni oshirishning iqtisodiy ahamiyati va omillari./ Iqtisodiyot va ta li . 2011 yil, 2-son, 122 b.

¹² Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtis i i qir zi, O z e ist shar iti a i artarf etish i g llari a h ralari. – T.: O z e ist , 2009.-52-53b.

darajada ekspertiza qilinishi......bu boradagi asosiy kamchiliklardir”¹³, - deb ta i la , investitsion loyihalarni baholash va ekspertiza qilish, ularning tanlovini t g ri tashkil etish ishlari g at muhim masala ekanligini e tir f etadi. Shuningdek, investitsion loyiha i ha ishlab chiqarilgan mahsulotni sotish i ha aniq maqsadga qaratilgan marketing tadqiqotlari t azil asligi, loyihani tayyorlash jarayonida sherik tomonlar z zimmasiga olgan majburiyatlarning bajarilishini nazorat ostiga olmaganlari sababli xorijiy sarmoya ishtirokida tashkil qilingan

pla korxonalar faoliyat rsat a tga ligi, loyihalarini maxsus dasturlar asosida baholashning xorij tajribalaridan etarlicha foydalanilmayotganligi, investitsiya loyihalarini kompleks baholashda maxsus bilim va malakaga ega lga kadr (analitiklar)larning etishmasligi yoki ularni jalb qilish imkoniyatlarining etarli emasligi va boshqa pgi a sabablar tufayli investitsiyalash jarayonlari sust rivojlanayotganligi asosiy masalalardandir.

2. Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashning nazariy asoslari

Investitsiya loyihasini moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash

a lag lar i real aktivlar bilan turli operatsiyalarga ( e tlarga) joylashning mumkin lga variantlarni tanlash va asoslash jarayonida markaziy ri i egallaydi.

Investitsiya loyihasining moliyaviy tahlili loyihadan keladigan samaraning uning har bir ishtirokchilarining z maqsadlaridan kelib chiqib, loyihani amalga oshirishdagi erishilishi lozim lga natijalarni q lga kiritish imkoniyatlarini ochib beradi. Iqtisodiy tahlilida esa, loyihaning milliy iqtisodiyotga beradigan samarasi nuqtai nazaridan tahlil qilinadi. Xususan, Jahon banki xodimlari (mutaxassislari) har bir loyiha uchun uning iqtisodiyotga boshqa aniq resurslarni joylashtirishdagi zar

¹³ Karimov I.A. Bank tizimi, pul muomalasi, kredit, investitsiya va moliyaviy barqarorlik t g risi a. - T.: «O zbekiston», NMIU, 2005. 479-b.

ziddiyatli variantlarga qaraganda pr q samara keltirishni aniqlashda keng tahlil ishlarini t aza ilar.¹⁴

Mustaqillik yillaridan ancha oldin kapital q il alar i g samaradorligini baholash akademik T.S.Xachaturov ilmiy boshchiligida ishlab chiqilgan uslub asosida amalga oshirilar edi. Bu uslub asosida samaradorlikning tarmoq e r koeffitsienti yordamida taqqoslama iqtisodiy samaradorlikni hisoblash li bilan absolyut va nisbiy ri ishlar agi ularning qoplanishini hisoblash usullari yotar edi. Investitsiyalash variantlarini tanlashda ham ushbu uslubning ziga xos r i bor edi, lekin ularda noaniqlik va risklar, inflyatsiya sharoitida real va nominal qiymatlarni baholashva shu kabi uslublar q edi.Shuningdek, kapital q il alar i g samaradorligini baholashda iqtisodiy, ijtimoiy va, ayniqsa, marketing jihatlari etarlicha hisobga olinmas edi, pul oqimi tahlili, balans tahlili, amortiztsiya hisobi va boshqalarga lga e ti r uning uchun xos emas edi. Hozir esa boshqa zamon va boshqa vazifalar, muammolar yuzaga kelmoqda. Bugungi dolzarb masala esa, jahon tajribalaridan eng yaxshilarini tanlab olib, uni O z e ist iqtisodiyotining ziga xos xususiyatlarini hisobga olib, amaliyotga q lla , imkoniyat darajasida qisqa tarixiy davr mobaynida tsivilizatsiyalashgan bozor iqtisodiyotiga tish va uni modernizatsiyalashdir.

Ushbu vaziqani echishda mualliflar V.V.Berents va P.M.Xavraneklarning ilmiy asarlarida investitsiya loyihalarining samaradorligini baholashdagi YuNIDO¹⁵ uslubiyoti keng tadqiq etilgan li , bu uslubiyot loyihalarni tahlil etishda ahamiyatli ri tutadi.

Ushbu uslubda u yoki bu loyihani moliyalashtirishda qarorlar qabul qilish, shuningdek investitsiya oldi tadqiqotlari uchun l alla ga kapital q il alar i g samaradorligini taqqoslashning jahon tajribasi batafsil yozilgan. Bularning barchasi bozor tahlilining jihatlariga, shuningdek texnik-iqtisodiy asoslashdagi savollarga,




¹⁴ Банковское дело и финансирование инвестиций./ Под редакцией Н.Брука. Институт экономического развития Всемирного банка, 1 том, 2-часть. 1995. с.- 281.

¹⁵ UNIDO (United Nations Industrial Development Organization) – BMTning Sanoatni Rivojlantirish i ha Tashkiloti

a i xom ashyo bazasini baholash, qurilish maydonini tanlash, loyihalashtirish va texnologiyalarni tanlash, investitsiya loyihalarini investorlarning z a lag lari evaziga, shuningdek tashqi moliyalash manbalari evaziga moliyalashtirishni ta i lash, investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini aniqlash (bular sof joriy qiymat, foydaning ichki e ri va h.k.) jarayonlariga tegishlidir.

YuNIDO uslubi i ha moliyaviy tahlilning muhim jihatlari li quyidagilar hisoblanadi:

• 
  investitsiya qarorlarining asosiy mezonlari;
  
• 
  q il alar i baholash va loyiha qaytimi;
  
• 
  loyihaning hayotiylik davri va uni gorizont rejalashtirish;
  
• 
  risk, noaniqliklar va boshqalar.
  

Investitsiya loyihasining juda p afzalliklari mavjud lsa-yu, lekin quyidagilar ta i la asa, uning amalga oshirilishi maqsadga muvofiq emas:

• 
  loyiha mahsulotining sotilishi evaziga olingan daromadlar q ilga investitsiya a lag lari i qoplamasa;
  
• 
  investitsiyalarning rentabelligini ta i l hi foyda firmaning hohishi darajasidan past lsa;
  
• 
  investitsiyalarning qoplash muddati firma uchun muvofiq kelgan davrga mos kelmasa.
  

Investitsion jarayonlardagi bunday natijalarga erishishning haqiqiyligini aniqlash real aktivlarga q ilga a lag lar i ha har qanday loyihaning moliyaviy-iqtisodiy rsatkichlarini aniqlashning asosiy vazifasi hisoblanadi. Bunday baholashni t azish har doim birmuncha qiyin vazifa hisoblanadi, chunki unda bir qator muhim omillar ta siri i hisobga olish talab etiladi:

• 
  birinchidan, investitsion xarajatlar faqat bir marta yoki uzoq vaqt davomida bir necha marta amalga oshirilishi mumkin;
  
• 
  ikkinchidan, investitsiya loyihasini amalga oshirishdan natijalar olish davrining davomiyligi va uzoq ekanligi;
  
• 
  uchinchidan, uzoq muddatli operatsiyalarni amalga oshirish investitsiyalarning barcha jihatlarini baholashda noaniqlik va risklarning paydo
  

lishiga olib kelishi mumkin.

Aynan shunday omillarning mavjudligi mumkin lga q tishlar i minimal darajada lishi i asosli ravishda etarlicha hal etishga imkon beruvchi investitsiya loyihalarini baholashning maxsus usullarini yaratish zarurligini t g ir i.

YuNIDO tavsiyasiga muvofiq, investitsiya loyihalarini tayyorlash jarayonida moliyaviy tahlilni t azish uchun quyidagi shakldagi a l tlar talab etiladi: investitsiya loyihasini amalga oshirmoqchi lga korxonaning buxgalteriya balansi hisoboti, moliyaviy natijalar t g risi agi hisobot, pul oqimlari t g risi agi hisobot va undagi pul a lag lari harakati jadvali, xususiy kapital t g risi agi hisobot, shuningdek, jami kapital q il alar; aylanma a lag larga lga talab; jami ishlab chiqarish xarajatlari; investitsiya loyihasini moliyalashtirish manbalari t g risi agi a l tlar a ham foydalaniladi. Ushbu a l tlar asosida korxonaning likvidliligi, moliyaviy barqarorligini, ishlab chiqariladigan mahsulotning rentabelligini aniqlash mumkin.

Investitsiyalar xususida qarorlar qabul qilishda, investitsiya loyihalarini tanlash, baholash va amalga oshirishning ilmiy asoslangan uslubiyoti va usullaridan foydalanish masalasi muhim hisoblanadi. Loyihadagi hisob-kitoblar kelajakka qaratilishi uning oldindan aytib berish mumkin emasligidan, prognoz xarakterli ekanligidan dalolat beradi, shu sababli investitsiya loyihasining sifat tavsiflarini hisobga olish, risk va noaniqliklarni hisobga olish muhim hisoblanadi. Investitsiya loyihasini ahamiyati va uning e ti zarurligi shundan iboratki, loyiha q ilga maqsadga erishish uchun odatda, resurslar va muayyan vaqt bilan cheklangan sharoitda investorlar qiziqishlarini zi a aks ettira olishi kerak. Investitsiya loyihalari samaradorligini baholash usullari asosida aynan turli e tlarga uzoq muddatga kapital a lag lar i q ish i g maqsadga muvofiqligini aniqlash mumkin hamda q ilga sarmoyalar kelajakda foyda keltirishi va zini t liq qoplashini aniqlash mumkin.

Investitsiya loyihasini baholashning maqsadlari quyidagilardan iborat:

• 
  loyiha texnik-iqtisodiy asosnomasiga kiritilgan zarur a l tlar i tekshirish;
  
• 
  loyiha hayotiyligining yakuniy xulosalari va miqdoriy rsat i hlari asosida tahlil qilish;
  
• 
  qarz oluvchiga q ilga talablar va tavsiyalarni ishlab chiqish;
  
• 
  kredit shartnomasini kuchga kirishini asosiy sharti hisoblangan kerakli kafolatni olishning zarurligi;
  
• 
  investitsiya loyihasini moliyalashtirish uchun kredit ajratish t g risi agi savol i ha kredit q itasiga beriladigan tavsiyalarni ishlab chiqish;
  
• 
  kredit ajratish i ha kelishuvlarni t azish i g bozor talablarini aniqlash.
  

Shunday qilib, moliyaviy tahlilning maqsadi va andozasi shundan iboratki, u investitsiyalash va moliyalashtirishdagi barcha savollarning echimi bilan g liq omillarni, shuningdek loyihadagi barcha moliyaviy oqibatlarni tahlil qiladi va aniqlaydi.

Moliyaviy tahlilning asosiy jihatlari quyidagichadir:

• 
  birinchidan, sanoat investitsiya loyihalarining moliyaviy tahlili - bu salohiyatli investorlar va loyihani amalga oshiruvchilari tomonidan bajariladigan loyihadagi moliyaviy oqibatlarni rsatish, texnik xarajatlar yoki loyiha takliflarini tugallash uchun bajariladigan alohida faoliyat turi emas.
  

Moliyaviy tahlilda texnologiyadan tortib to ishlab chiqarish quvvatigacha, loyihalashtirilayotgan korxonaning joylashgan joyidan tortib to loyiha maketi, konstruktsiyasi, texnik xisob-kitoblarigacha, ishlab chiqarish xarajatlaridan tortib loyihaga jalb qilinayotgan moliyaviy resurslargacha, marketing strategiyasidan to loyihaning (korxonaning) umumiy rivojlanish strategiyasigacha ishlab chiqiladi, hisobga olinadi va muqobil variantlarni z a tutadi.

• 
  ikkinchidan, moliyaviy tahlilni t azish jarayonida qaror qabul qiluvchi shaxs investitsiyalarni baholash uchun turli xil mezonlarni q llashi i ham hisobga
  

olishi zarur. Bu analitikni shunday mezonlarni aniqlashga majbur qiladi va u investorlar talab qiladigan axborotlarni tayyorlash uchun unga muvofiq keladigan usullarni tanlaydi.

Investitsiya loyihalarini moliyaviy-iqtisodiy jihatdan tahlil qilish va baholashda nafaqat investorlar qiziqishlarini, balki jamiyatning ham qiziqishlarini hisobga olish kerak. Jamiyatning qiziqishi shundaki, bunda investorlar investitsiya jarayonida cheklangan resurslarni samarali ishlatishlari va mamlakatning rivojlanishiga, iqtisodiyotning sishiga xissalarini q shishlari lozim la i. Investitsiya loyihalarini tahlil etish va baholash nazariyasi umumiy holatda ishonchli va e ti xulosaga olib keluvchi analitik usullar va rsat i hlar i g muayyan tizimidan foydalanishni z a tutadi.

Investitsiya loyihalarini iqtisodiy baholashda quyidagilarga alohida e ti r beriladi:¹⁶

• 
  loyihaning milliy iqtisodiyotni rivojlantirishga ta siri baholanadi;
  
• 
  kiritilayotgan resurslar va olinayotgan mahsulotlar ularning milliy iqtisodiyot uchun haqiqiy qadr-qimmatini aks ettiradigan baholarda baholanadi;
  
• 
  tahlilga iqtisodiyot uchun bevosita ta sir etuvchi jihatlar (importga, eksportga, aholi bandligiga, chet el valyutasiga, talab va taklifga, ekologik ahvolga ta siri), shuningdek, bilvosita ta sirlar (boshqa sohalarga lga ta siri va sh.k.) ham kiritiladi.
  

-ijtimoiy shart-sharoitlar hisobga olinadi.

Jahon bankida investitsiya loyihalarini iqtisodiy baholash jarayonida moliyaviy, institutsional, ijtimoiy, texnik va ekologik jihatlariga alohida e ti r beriladi.¹⁷ Respublikamizda ham investitsiya loyihalarini baholashda va amalga oshirishda mazkur jihatlarni hisobga olish maqsadga muvofiqdir.

Iqtisod fanlari doktori, professor D.G .G zi e i g ta i lashi ha, “Investitsiyalar xususida qarorlar qabul qilishda, investitsiya loyihalarini baholash,





¹⁶ Бирман Г., Шмидт С. Экономический анализ инвестиционных проектов. М.:Банки и биржи ЮНИТИ, 1997. С.54.

¹⁷ Банковское дело и финансирование инвестиций./ Под редакцией Н.Брука. Институт экономического развития Всемирного банка, 1 том, 2-часть. 1995. с.- 283

tanlash va amalga oshirishning ilmiy asoslangan metodologiya va metodikasidan foydalanish masalasi muhim hisoblanadi. Loyihaning kelajakka qaratilishi uning oldindan aytib berish mumkin emasligidan dalolat beradi, shu sababli investitsiya loyihasining sifat tavsflarini hisobga olish muhim. Investitsiya loyihasi, odatda, resurslar va muayyan vaqt bilan cheklanadi hamda q ilga maqsadga erishishni

z a tutadi”¹⁸ .

Jahon bankida investitsiya loyihalarini tanlashning asosiy mezoni – bu loyihaning barcha tushumlaridan barcha xarajatlar ayirib tashlangandagi foydaning diskontlangan zamonaviy qiymatidir. Bu jarayonda shuni aytish kerakki, loyiha

rsat i hlari kelajakka tegishli lga ligi sababli, daromadlar ham, xarajatlar ham loyihani amalga oshirish jarayonida si boradi. Loyiha iqtisodiy tanlovdan tishi uchun u quyidagi ikki shartga mos kelishi kerak:

• 
  loyihani tadbiq qilishdan kutilayotgan foydaning sof zamonaviy qiymati salbiy l asligi lozim;
  
• 
  loyihadan kutilayotgan sof zamonaviy qiymat muqobil zar ziddiyatli loyihalardan kutilayotgan sof zamonaviy qiymatga teng yoki undan yuqori b lishi lozim.
  

Hozirda pul a lag lari qiymatini vaqt davomida hisobga olib boradigan usullar keng tarqalgan. Bunday usullardan biri diskontlash usulidir. Diskontlash usuli pul

a lag lari i g qiymati muayyan vaqtda bir xil emasligi, a i bugungi bir s bir yildan keyingi bir s ga teng emasligi bois paydo l i. Bunday munosabatga sabab, garchi inflyatsiya t g risi agi fikr, birinchi navbatda t g ilsa ham, u (inflyatsiya) asosiy omil hisoblanmaydi. Bunga bir muncha fundamental sabab li , olingan daromad hisobida katta summaga bir yildan s g sishi i ta i lashga qodir tijorat operatsiyalariga kiritilgan (bankdagi depozitni ham hisobga olgan holda) pul hisoblanadi. Bu haqiqat moliyaviy operatsiyalar aksiomasi hisoblanadi va investitsiya loyihalarini tahlil qilish va iqtisodiy asoslashning butun mexanizmini nazarda tutadi.




¹⁸ G zi e D.G . I estitsi alar i li alashtirish asalalari. T.:-“Moliya” nashriyoti, 2003 y. 65-66-b.

Diskontlashtirish - bu kelgusidagi pul tushumlarini joriy vaqtga keltirishdir. Diskontlash murakkab foizlarni teskari hisoblash jarayoni hisoblanadi (4-rasm). Bunda murakkab foizda hisoblanganda, foiz stavkalarining hisoblanishi yordamida kreditning shla g i h summasi joriy davrdan kelgusi davrga si boradi, diskontlashda esa, kelajakda olinadigan pul a lag lari i g qiymati joriy vaqtga

RGI QIYMAT	JARAYoN	KELGUSI QIYMAT
B shla g i h summa, Foiz stavkasi		Qaytuchi summa
Keltirilgan summa		Kelib tushishi kutilayotgan summa, Diskontlash koeffitsienti