Loyihalarni moliyalashtirish

(1.8)²⁶



 ^{t 1}

(I  d )^{t  0}

bu erda I₀ - shla g i h investitsiyalar, SG’-t davrda olingan pul tushumlari.



Investitsiya rentabelligi rsat i hi firma (yoki investor) a lag lari 1 s hisobida qanday hollarda sishi i aniqlash imkonini beradi.

Agar investitsiya sarflari turli davrlarda (uzoq amalga oshirilsa, (RI)ni aniqlash formulasi quyidagicha la i:

PI  ^_n

CF_t

 _/_ⁿ

I_t _,

(1.9)²⁷

^ _{t 1} (1  d )^{t  } _{t 1} (1  d )^{t }

   

bu erda, I_t – t yildagi investitsiyalar.

Investitsiyalarning rentabelligi va sof joriy qiymat rsat i hlari i taqqoslama baholash shuni rsata i i, sof joriy qiymati sishi bilan investitsiyalar rentabelligi ham sa i va aksincha.

Agar rentabellik rsat i hi «1»ga teng yoki undan kichik lsa, loyiha rad etilishi kerak, chunki u q shi ha foyda keltirmaydi.

NPV=0 da investitsiyalarning rentabelligi hamisha 1ga teng la i.

Oddiy li ri ishiga qaramasdan, loyihalarning rentabelligini aniqlash muammosi muayyan qiyinchiliklar bilan g liq ir. Bu hol, ayniqsa, investitsiyalar turli xil valyuta, turli xil vaqtda, a i bir qancha yillar ralig i a amalga oshirilganda uni aniqlash muammosi paydo la i.

Buni quyidagi misolda ri chiqamiz.

1. 
   misol. Faraz qilaylik, investitsiya loyihasi uchun 140 mln.s harajat qilingan. Investitsiya loyihasini amalga oshirish natijasida birinchi yil – 37750 ming s ,
   

²⁶ Uzoqov A., Nosirov E.,Saidov R., Sultanov M.Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish va ularning monitoringi. O q q lla a. – T.: “IQTISOD-MOLIYa”, 2006, 108-b.

²⁷ O sha manba, 108-b.

ikkinchi yil 45390 ming s , uchinchi yil – 47430 ming s , t rti hi yil- 51140 ming s va beshinchi yil- 60030 ming s pul tushumlari olinishi z a tutilmoqda. Bu holda investitsiya loyihasining diskontlashgan investitsiya rentabelligi qanday hisoblanadi?

Rentabellik indeksi hisob-kitobi²⁸

3-jadval

T/R	K rsat i hlar	Summa, ming s
		1 yil	2 yil	3 yil	4 yil	5 yil
1	Pul tushumlari (oqimi)	37750	45390	47430	51140	60030
2	Diskont pa tir hi (d=7%) yoki diskontlash koeffitsienti	0,9346	0,8734	0,8163	0,7629	0,7130
3	Sof diskontli tushum (oqim) yoki joriy qiymatga keltirilgan pul oqimi.	35281,1	39643,6	38717,1	39014,7	42801,4

Bunda rentabellik indeksi quyidagiga teng la i:

PI  (35281,1  39643,6  38717,1  39014,7  42801,4) :140000 

 195457,9 :140000  1,396 yoki  1,4

Investitsiyalarning rentabellik rsat i hi avvallari q lla ilga kapital q il alar i g samaradorligi koeffitsientidan shunisi bilan farq qiladiki, bunda daromad sifatida baholash jarayonida joriy qiymatga keltirilgan pul oqimi qatnashadi.

Invetitsiyalar rentabelligi rsat i hi, nafaqat taqqoslama baholash uchun, shuningdek loyihani amalga oshirishga qabul qilishdagi mezon sifatida ham q lla ila i. Umuman, investitsiyaning rentabellik rsat i hi natijasi yordamida loyiha

i ha quyidagicha xulosa qilish mumkin:

• 
  agar PI>1 lsa, u holda investitsiya loyihasini amalga oshirish mumkin;
  
• 
  agar PI<1 lsa, u holda investitsiya loyihasini amalga oshirishga qabul qilib
  

l a i;

• 
  agar PI=1 lsa, u holda investitsiya loyihasi foyda ham, zarar ham keltirmaydi.
  

Investitsiya loyihalarining samaradorligini aniqlashning qoplash muddati usulini a a a i (oddiy) baholash usullarida ri o tdik. Lekin mazkur


²⁸ Muallif tomonidan tuzildi.

usulning kelgusi davrlardagi pul tushumlarining qiymatini hisobga olmasligi uni diskontlashtirilgan usullar yordamida ham hisoblash zarurligini taqozo qiladi.

Buning uchun diskontlashtirishni hisobga olgan holda investitsiyalarni qoplash muddatini (DPP) hisoblash usuli diskontlashtirilgan yillik pul tushumlarini diskontlashtirilgan investitsiyalarga lish orqali amalga oshiriladi.

Mazkur usulning tushunarli lishi uchun quyidagi misolni keltiramiz.

2. 
   misol. Faraz qilaylik, korxona mehmonxona qurilishi uchun 300 mln.s investitsiya qildi ( a lag sarfladi). Mehmonxonani foydalanishdan keladigan yillik pul tushumlari 85, 100, 120 va 160 mln. s i tashkil etadi.
   

Buning uchun PP — investitsiyalarni qoplash muddati hisoblanadi. S gra, investitsiyalarning diskontlashtirilgan qoplash muddatini (DPP) hisoblaymiz. U quyidagi formula orqali aniqlanadi:

DPP 

I <sub>0

DCF</sub> ()

, (1.10)²⁹

bu erda, I₀ – shla g i h investitsiyalar; DCF^(Σ) – diskontlashtirilgan yillik pul tushumlari.

Mazkur rsat i h i hisoblashda yuqorida berilgan 2-misolga asoslanib tuzilgan quyidagi 4-jadvalga murojaat qilamiz.

Diskontlashtirilgan qoplash muddatini hisoblash³⁰

4. 
   jadval
   

T/R	Ko’rsatkichlar	0	1 yil	2 yil	3 yil	4 yil
1	Tushumlar, mln s a.		85	100	120	160
2	Diskontlashtirilgan tushumlar, mln. s a. (d=16%)		73	74	77	89
3	T l lar ( shla g i h investitsiyalar)	300
4	Qoplash muddati (RR)				2,96 y
5	Diskontlashtirilgan qoplash muddati (DPP)					3,85 y

²⁹ Uzoqov A., Nosirov E.,Saidov R., Sultanov M.investitsiya loyihalarini moliyalashtirish va ularning monitoringi. O q q lla a. – T.: “IQTISOD-MOLIYa”, 2006.111-b.

³⁰ Muallif tomonidan tuzildi.

Ushbu jadvalda investitsiyalarning qoplash muddati bilan birga diskontlashtirilgan qoplash muddati rsat i hi i g hisoblanishi keltirilgan bo lib, ularning bir-biridan farq qilishining ziga xos jihatlari ushbu

rsat i hlar i aniqlash xususiyatlaridan kelib chiqadi.

Jadval a l tlari a ri i turibdiki, investitsiyalarning qoplash muddati 2,96 yilni, diskontlashtirilgan qoplash muddati esa 3,85 yilni tashkil etadi. Ularning hisoblanishi quyidagi ri ishga ega:

PP  185.000.000  ^115.000.000  2 yil  0,96  2,96 yil

120.000.000

yoki 2 yil,11oy, 15 kun.

DPP 

I <sub>0

DCF</sub> ()

 224.000.000  ^76.000.000  3yil  0,85  3,85yil

89.000.000
yoki 3yil, 10oy 10kun.

K ri tga yuqoridagi misolga, asosan, shunday xulosa qilish mumkinki, investitsiyalarning diskontlashtirilgan qoplash muddati ularning diskontlashtirilmagan qoplash muddatiga qaraganda biroz uzoq vaqtni, a i 3 yilu 10 oy 10 kunni tashkil etdi. Bu esa investitsiyalarning diskontlashtirilgan qoplash muddatining kelgusi pul tushumlari va investitsiyalarning joriy qiymatini hisobga olishi bilan izohlanadi. Demak, investitsiyalarning qoplash muddati

i ha hisoblash usuli qilingan investitsiyalarning joriy (real) qiymati i ha t liq qoplanish muddatini tavsiflab beradi va shu jihatdan u investitsiyalarning qoplash muddati usulidan farqli ravishda afzalroq hisoblanadi.

2. BOB. Tijorat banklarida investitsiya loyihalari moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash amaliyoti tahlili

1. 
   “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini oddiy (an’anaviy) usullar asosida baholash
   

A a a i usullar avvaldan a l li , ular milliy va chet el amaliyotida to pul tushumlarining dikontlanishiga asoslangan usullarning keng q lla ilishiga qadar asosiy rsat i hlar sifatida amal qilib kelgan. Ushbu usullarning soddaligi va tushunarliligi uning maxsus iqtisodiy bilimga, i aga, malakaga va tajribaga ega

l aga xodimlar rtasi a ham keng q lla ilishiga sabab l i. Hozirgi kunda tijorat banklari va boshqa kredit muassasalari salohiyatli qarz oluvchilarga investitsion resurslarni taqsimlash shartlarini a l qilishda, odatda, ushbu ikkita usuldan, a i qoplash muddati va rentabellik darajasi rsat i hlari a foydalanmoqdalar.

Investitsiyalarning qoplash muddatini hisoblash (RR) – usuli pul oqimlarini diskontlashga asoslangan usullardan farqli ravishda investitsiyalarning nominal miqdorda qaytarilishi mumkin lga davrni aniqlashga xizmat qiladi.

Investitsiyalarning qoplash muddatini hisoblash usuli pul oqimlarini diskontlashga asoslangan usullardan farqli ravishda investitsiyalarning nominal miqdorda qaytarilishi mumkin lga davrni aniqlashga xizmat qiladi. Shunga ra, bu usul investitsiya loyihasini amalga oshirishdan olinadigan daromadlar hisobiga qilingan investitsiya sarflarini qoplash davrini aniqlashga asoslangan. Uni hisoblash formulasi quyidagicha:

PP 

I<sub>0

CF</sub> ()
t

, ( 2.1)³¹

³¹ Колмыкова Т.С. Инвестиционный анализ: Учеб. пособие. – М.: ИНФРА-М, 2009. с.76.

bu erda, I₀ – shla g i h investitsiyalar: CF_t ^() - investitsiya loyihasini amalga oshirishdan olingan yillik pul tushumi summasi. U sof foydani yoki yillik daromad va xarajat rtasi agi (amortizatsiyasiz) farqni ifodalaydi.

Qoplash muddatini hisoblashda ikkita yondashuv mavjud. Birinchi yondashuvda investitsiyalarning shla g i h summasi yillik tushumlarning ( rta ha yillik) miqdoriga li a i. Bu rsat i h pul tushumlari yillar i ha teng lga hollarda q lla ila i.

3. 
   misol. Faraz qilaylik, investitsiya loyihasi uchun 600 mln. s miqdorida investitsiyalash z a tutilmoqda va s g 6 yil davomida har yili 150 mln. s miqdorida daromad olish kutilmoqda. Bunday holatda qoplash muddati 4 yilni (600/150) tashkil etadi, a i shla g i h investitsiya summasi 4 yilda t liq qoplanadi, keyingi 2 yil esa investorga ushbu investitsiyadan sof daromad olish imkonini beradi.
   

Qoplash muddatini hisoblashning ikkinchi yondashuvi investitsiya loyihasini amalga oshirishdan olinadigan pul tushumlari miqdorining si boruvchi (farqli tushumlarning) yakuni ( ig i isi) sifatda izohlanadi.

Agar pul tushumlari birmuncha farqli li , birinchi yilda 100 mln. s i, ikkinchi yilda 200 mln. s i, uchinchi yilda 300 mln. s i, t rti hi yilda 450 mln. s i va beshinchi yilda 600 mln. s i, oltinchi yilda 800 mln. s i tashkil etadi desak, u holda qoplanish muddatini hisoblash birmuncha murakkablashadi. Bunda uch yillik pul tushumlari ig i isi shla g i h investitsiyalar miqdoridan kichikligi, t rt yil i ha katta ekanligini inobatga olsak, investitsiyalarning aniq qoplanish muddati loyihaning t rti hi yilgi faoliyatiga g liqligi i ra iz.

Uch yillik olingan daromadlarning (100+200+300=600) shla g i h investitsiyalardan (800) farqi 200 mln. s i (800 – 600) tashkil etishini inobatga olsak, ushbu qoldiq summaning t rti hi yilda olingan daromadlarga nisbati uning qoplanish muddatini rsata i, a i 200/450 = 0,44 koeffitsientni, yil hisobida esa, 0,44*366=162 kun, a i 5 oy va 12 kunni, jami investitsiyalarning qoplanish muddati esa 3 yilu 162 kunni (3 yil + 5 oy 12 kun) tashkil etishini hosil qilamiz.

Ushbu usulning asosiy afzalliklari qoplash muddatini aniqlashda bajariladigan hisob-kitob ishlarining oddiyligi, qulayligi va tushunarliligidadir. Kamchiligi esa kelgusi davrlardagi pul tushumlarining qiymatini hisobga olishga qodir emasligi, shuningdek uni investitsiya loyihasining daromadliligini aniqlashda q lla

l asligi a ir. Bu usul investorning qancha vaqt mobaynida z kapitali bilan tavakkalchilikka l q ishi i tasavvur qilishga yordam beradi.

Shunday qilib, investitsiya loyihasining qoplash muddati – bu shanday vaqtki, bunda loyihani amalga oshirishdan olinadigan tushumlar qilingan xarajatlarni qoplaydi.

Investitsiyalarning buxgalteriya rentabelligini aniqlash usuli (rentabellik darajasini aniqlash usuli – ARR yoki ROI) – bu rsat i h buxgalteriya hisoboti

a l tlariga asoslangan holda aniqlanadigan rta ha daromadni investitsiyalarning rta ha yillik hajmiga lish orqali aniqlanadi. Bunda hisob- kitob ishlari foizlarni va soliqlarni t la as a avvalgi foyda miqdoriga asoslanib amalga oshirilishi mumkin yoki u soliqlarni t laga a keyingi, lekin foiz t l lariga ha lga daromadga asoslanadi. Eng yaxshisi, soliq t la ga a keyingi sof foyda miqdori tanlab olinganligi afzalroqdir, chunki u korxona ta sis hilari va investorlar oladigan xaqiqiy foydani ifodalaydi.

U quyidagi formula asosida hisoblanadi:

ARR 

D(1  C_c )

(C^b  C ⁰ ) / 2