Loyihalarni moliyalashtirish

BOB. Investitsiya loyihalari samaradorligini baholashning nazariy asoslari

1. 
   O’zbekiston iqtisodiyotini modernizatsiyalashda investitsiya loyihalarini amalga oshirishning ahamiyati va xususiyatlari
   

Milliy iqtisodiyotni modernizatsiya qilish va rivojlantirishda bugungi kunda asosiy e ti r iqtisodiyotga kiritilgan investitsiyalar va ularning sal g iga qaratilmoqda. Chunki iqtisodiy sish i ta i lash a investitsiyalarning hajmi va ularning tarkibi muhim ahamiyat kasb etadi. Shularni inobatga olgan holda, Prezidentimiz tomonidan mamlakatimiz iqtisodiy siyosati istiqbolini belgilab berishda ustuvor alishlar a biri sifatida investitsiyalarni keng jalb etish, ayniqsa, xorijiy investorlar uchun yanada qulay sharoitlarni yaratishga e ti r qaratilmoqda.

Mamlakatimiz iqtisodiyotiga jalb etilgan investitsiyalar hajmi yildan-yilga oshib bormoqda. Buni birgina 2012 yilda kiritilgan jami investitsiyalar hajmidan ham bilib olish mumkin. Milliy iqtisodiyotga tga yili kiritilgan jami investitsiyalar xajmi 2011 yilga nisbatan 14 foizga p li , qiymati 11 milliard 700 million AQSh dollaridan ortiqdir. Jami investitsiyalarning 74 foizdan rtig i mamlakatimizning ichki manbalari hisobidan – korxonalar va aholi a lag lari, investitsiya jarayonlarida tobora faol ishtirok etayotgan tijorat banklari kreditlari, shuningdek, davlat byudjeti va byudjetdan tashqari a g ar alar a lag lari hisobidan shakllantirilmoqda.

Iqtisodiyotimizga kiritilayotgan investitsiyalarning yildan-yilga si borishida yurtimizdagi mavjud investitsion sharoit va qulay investitsiya muhiti alohida ahamiyat kasb etayotganini ta i lash joiz. Respublikamiz iqtisodiyotida investitsiyalarning s ggi olti yildagi sish sur atlari turlicha li , bunda oldingi yillardagiga nisbatan sish va pasayish tendentsiyalari kuzatilmoqda (1-rasm).

1-rasm. 2005-2012 yillarda mamlakatimiz iqtisodiyotiga yo’naltirilgan investitsiyalarning o’sish sur’atlari, foizda²

Hozirgi globallashuv sharoitida, bozor munosabatlari talablaridan kelib chiqib, jahonda investitsiyalar uchun qat i keskin kurash davom etmoqda. Tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish, mamlakatimiz iqtisodiyotiga bevosita xorijiy investitsiyalarning jalb qilinishini ta i la iga huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy va boshqa shart-sharoitlarni takomillashtirish, xorijiy investitsiyalarni keng jalb etish,

a lag lar i eng ustuvor alishlar a hamda raqobatdosh mahsulotlar ishlab chiqarish bilan g liq alishlar a mujassam qilish respublikada t azila tga investitsiya siyosatining asosiy tamoyillaridir³.

Belgiyalik olim Xilbern Boysning fikriga ra “Katta iqtisodiy, mineral- xomashyo va inson salohiyatiga ega lga . O z e ist xorijiy sarmoyadorlarni, avvalo, mamlakatdagi barqaror siyosiy vaziyat bilan ziga jalb etadi. Ushbu mamlakatda tatbiq etilayotgan barcha yangilanishlar respublikani yanada ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirish va gullab-yashnatishga kafolat la i”⁴.

² O z e ist Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning 2011 yilning asosiy yakunlari va 2012 yilda O z e ist i ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor alishlariga ag ishla ga O z e ist Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi “2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga tara iga yil bo la i” mavzusidagi

a r zasi i rga ish i ha q q lla a. – T.: Iqtisodiyot. - 2012. – 76- bet.

³ Mahmudov N.M, Madjidov Sh.A. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish. O q q lla a. – T.: TDIU, 2010. – 86-b.

⁴ O z e ist iqtisodiy axborotnomasi. /№ 3/2011 y., 19 b.

Statistik tahlillarni milliy valyutimiz misolida davom ettiradigan lsa , rasmiy

a l tlarga ra, 2011 yilning yanvar-dekabr oylarida 18291,3 milliard s li kapital q il alar zlashtirilga . Investitsiyalarning umumiy hajmida markazlashgan investitsiyalar 17,5 foizni (3198, 7 milliard s ), investitsiyalarning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi esa 23,9 foizni (2-rasm) tashkil etgani ham mamlakatimizda investitsiya jarayonlarining jadal faollashib borayotganini

rsata i.

2-rasm. Investitsiyaning o’sish sur’ati va invetitsiya hajmining YaIMdagi

ulushi⁵

O z e ist jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi hukm surayotgan bir sharoitda ham ulkan xorijiy investitsiyalar altirila tga mamlakatlar guruhidan joy olmoqda. Bunga, albatta, mamlakatimizda olib borilayotgan va uzoq strategik maqsadlarni zlaga investitsiya dasturlari hamda qulay investitsiya muhiti

⁵ O z e ist Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning 2011 yilning asosiy yakunlari va 2012 yilda O z e ist i ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor alishlariga ag ishla ga O z e ist Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi “2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga tara iga yil la i” mavzusidagi

a r zasi i rga ish i ha q q lla a. – T.: Iqtisodiyot. - 2012. – 77- bet.

yaratilgani asosiy omil l q a. Davlat investitsiya dasturlari doirasida jalb qilingan xorijiy investitsiyalar hajmi 2011 yilda 2006 yilga qaraganda qariyb t rt barobarga pa ga . 2011 yilda t g ri a -t g ri investitsiyalar umumiy xorijiy investitsiyalarning qariyb 78,8 foizini tashkil etgan. Bu eng avvalo Prezidentimiz tomonidan mamlakatni modernizatsiya qilish va iqtisodiyotni diversifikatsiya etish jarayonining t g ri va aniq olib borilayotgani natijasidir.

Milliy iqtisodiyotga kiritilayotgan investitsiyalarning ahamiyati t g risi a gapirganda, albatta “investitsiya loyihasi” degan tushunchaning mazmuni, mohiyati t g risi a t xtali tish lozim.

“Investitsiya loyihasi” tushunchasining tobora keng q lla ilishi, avvalo, bu tushunchaning iqtisodiy mohiyatini anglab olish zaruriyatini keltirib chiqaradi. “Investitsiya loyihasi” tushunchasi ikki xil a a talqin etiladi:

• 
  muayyan maqsadlarga erishishni ( zla ga natijalarni hosil qilishni) ta i l hi qandaydir faoliyatlar ig i isi i amalga oshirishni nazarda tutuvchi ish, faoliyat, tadbir sifatida tushuniladi. Bunday hollarda “x ali tadbiri”, “ish (ishlar ig i isi)”, “loyiha” terminlari ushbu tushunchalarga mazmunan yaqin keladi.
  
• 
  qandaydir faoliyatlarni amalga oshirish uchun zarur lga huquqiy- boshqaruv va moliyaviy-hisob hujjatlari tizimi yoki bunday faoliyatlar tizimini bayon etuvchi hujjatlar t pla i sifatida qaraladi.
  

Iqtisodiy adabiyotlarda, darslik va q q lla alar a “investitsiya loyihasi” ikkinchi mazmundagi tushuncha sifatida q lla ila i. “Loyiha” tushunchasi birinchi mazmun i ha tushuniladi.

“Investitsiya loyihasi” tushunchasi uning altirilga maqsadini amalga oshirish uchun texnologik, texnik va tashkiliy hujjatlashtirish, e tlar i barpo etish va ishga tushirish jarayonlarini, moddiy, moliyaviy, mehnat resurslarining harakatini, shuningdek tegishli boshqaruv qarorlari va tadbirlarni zi a mujassamlashtiruvchi tizim sifatida qaralishi mumkin. T liq shakllangan, yakuniga etgan investitsiya loyihasini tuzish va amalga oshirish umumiy holda quyidagi bosqichlarni z ichiga

qamrab oladi: investitsiya g asi i shakllantirish; investitsion imkoniyatlarni tadqiq etish; investitsiya loyihasini texnik-iqtisodiy asoslash; shartnoma hujjatlarini tayyorlash; loyiha (ishchi) hujjatlarini tayyorlash; qurilish-montaj ishlari; e t i ishga tushirish va investitsiya loyihasi (iqtisodiy rsat i hlar) monitoringini olib borish.

Investitsiya loyihasi z maqsadi, alishi, amal qilish sohasi, muddati va chegarasiga ega lga alohida faoliyat turi hisoblanadi. U tashkiliy, huquqiy, ijtimoiy, ekologik, iqtisodiy jihatdan t liq va mukammal hisob-kitoblar yordamida asoslangan yuridik hujjat hisoblanadi.

Investitsiya loyihasining boshqa hujjat va “loyiha”lardan asosiy farqi shundaki, u haqiqiy hujjat sifatida qaror topishi uchun uning barcha tomonlari maxsus usullar yordamida keng va aniq hisob-kitoblar bilan baholanadi. Shu bilan birga uning amalga oshirilishi muayyan miqdordagi a lag lar i safarbar etishga asoslanadi.

Investitsiya loyihalarining turlicha klassifikatsiyalari mavjud li , belgilariga qarab investitsiya loyihalarining quyidagi ri ishlari i ajratish mumkin.

			Investitsiya loyihalarining tasnifi
Amalga oshirish muddati i ha			K la i i ha			Asosiy alishi i ha
-qisqa muddatli – 1 yilgacha			kichik loyihalar; rta ha loyihalar; yirik loyihalar; -megaloyihalar			- tijorat loyihalar;
- rta muddatli – 3-5 yil						- ijtimoiy loyihalar;
-uzoq muddatli – 5 yildan ortiq.						ekologik loyihalar; boshqalar