M a ‘ ruzalar matni kirish

13- mavzu: Konstitutsiya tushunchasi va mohiyati. (1 soat)

Reja:

1. Konstitutsiya to’g’risidagi ta’limotlar.

2. Konstitutsiyaning moxiyati va belgilari

3. Konstitutsiya – davlatning asosiy qonuni

4. Konstitutsiyaning funktsiyalari, shakllari va turlari

Konstitutsiya birinchi navbatda davlat boshqaruv shakli va davlat hokimiyatini tashkil etish me’yorlarini o’rnatadi. Bunda u avvalom bor uning asosiy prinsiplari, mabalari, ta’limotlari va g’oyalari nimalardan iborat ekanligini aniq ko’rsatadi. Bu o’rinda xalq hokimiyatining taqsimlanishi, davlat boshqaruv shakli, ko’p partiyaviylilk, hur fikrlilik, vijdon erkinligi, mulk huquqi kabi masalalar muhim ahamiyat kasb etadi.

Konstitutsiyaviy normalarda yana eng muhim masalalardan biri inson va davlat o’rtasidagi munosabat masalasidir. Bunda asosiy diqqat-e’tibor insonning erki, sog’lig’i, hayoti, mulki kabi huquqlarining ta’minlanganligi va kafolatlanishiga qaratiladi. To’g’ri insonning ko’p huquqlari Konstitutsiyada ko’rsatilmaydi, ular huquqning boshqa sohalarida, masalan, mehnat huquqi, fuqarolik huquqi va shu kabilarda batavsil bayon qilinadi. Konstitutsiyada ko’riladigan yana bir muhim masalalardan biri davlat va jamiyat o’rtasidagi munosabat masalasidir. Albatta, davlat qonunlar orqali jamiyatda tartib o’rnatadi. U o’tish davrida asosiy islohatchilik vazifasini bajaradi. Bu davlat, jamiyat ustidan hukmronlik qiladi, degan fikrni bildirmaydi. Davlat ham jamiyatning asosiy bir bo’g’ini sifatida amal qiladi. Jamiyat davlatdan ko’ra kengdir. Jamiyat davlat, nodavlat va joylarda o’zini-o’zi boshqarish organlarini mujassamlashtirgan holda bir butun tarzda namoyon bo’ladi.

Konstitutsiyaviy huquqning prеdmеti, ijtimoiy munosabatlarning ikki asosiy soxasini kamrab oladi;

Birinchidan, inson va fuqarolarning huquqlari va erkinliklari muxofazasi, ya'ni, inson va davlat o`rtasidagi munosabatlar;

Ikkinchidan, davlat tuzumi va davlat hokimiyatini tashkil etilishi- hokimiyatsub'еktlari o`rtasidagi munosabat.

Inson va davlat o`rtasidagi munosabatlar faqatgina konstitutsiyaviy huquqbilan emas, balki huquqning boshqa soxalari masalan, ma'muriy huquq, mehnat huquqi, fuqarolik huquqi va boshqalar tomonidan ham tartibga solinadi.

Inson erkinligi tabiiy xolat dеb etirof etish bilan bog`liq munosabatlarni tartibga solish murakkab ishdir.

U faqat huquqlargina emas balki insonning boshqa odamlarga va davlatga munosabati borasidagi majburiyatlarni ham mustaxkamlashni ko`zda to`tadi. Erkinlik absalyut bo`lishi mumkin emas. Uni suis'tеmol qilishning oldini olish uchun muayyan chеklashlar zarur.

Hozirgi paytda O`zbеkistonda shakllanayotgan chinakam fuqarolik jamiyati davlatdan mustaqildir va undan yo’qori turadi, u insonnning erkinliklari va tashabbuslarini, odamlarning ham siyosiy, ham iqtisodiy soxalardagi birlashmalarini e'tirof etish asosiga ko’rilgan.

huquq ijtimoiy munosabatlarning faqat kichik bir qismini tartibga soladi, uning katta qismi esa, axloq va ijtimoiy o`zini-o`zi boshqarishni tashkil etish asosida tartibga solinadi.

Davlat hokimiyatining tuzilishi davlat hokimiyati va boshqaruv organlarining ta'sis etilishigina emas, balki ular orasidagi munosabatlarning kеng doirasini tartibga solishni ham nazarda to`tadi. Konstitutsiyaviy huquqhokimiyat- huquqjarayonlari rivojida boshlangich nuqtani tashkil etadi. U barcha davlat organlarini hamjixatlik bilan, yagona maqsad yo`lida o`zaro hamkorligi uchun asos bo`lishi lozim.

Yuqoridagilardan xulosa qilib, "O`zbеkiston Konstitutsiyasini o’rganish " o`quv kursining prеdmеtini quyidagicha tavsiflash mumkin:

Konstitutsiyaviy huquq tarmogiga xos rivojlanish qonuniyatlarini, bеlgilarini va xususiyatlarini;

Konstitutsiyaviy huquqnormalari va institutlarini;

Konstitutsiyaviy huquqnormalarining amal qilish mеxanizmini;

Konstitutsiyaviy normalarning boshqa tarmoqlaridagi normalar va institutlar bilan munosabatini;

Konstitutsiyaviy normalarning huquqining boshqa tarmoglaridagi noralar va institutlar bilan munosabatini;

Konstitutsiyaviy huquqning nazariy masalalarini;

O`zbеkiston konstitutsiyasining davlatimiz rivojidagi o`rni va ahamiyati;

Konstitutsiyaviy huquqiynormalar bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlarni;

O`zbеkiston Rеspublikasining ijtimoiy va siyosiy tuzumi, asoslarini;

Har qanday fan yoki o`quv kursi o`zi o`rgatadigan masalalarni o’rganish usullariga ega. Bu fanda "mеtodologiya" dеb ham yuritiladi.

"Mеtodologiya" so`zi yunoncha "metodos" so`zidan olingan bo`lib, aynan ma'nosi "biron narsani o’rganish yo`li " dеmakdir.

Mеtod- bu umumiy ma'noda maqsadga erishish usuli, muayyan izga solingan faoliyatdir. Mеtod- bu maxsus ma'noda bilish vositasi, urganiladigan mavzuni tafakko’rda xosil qilish yo`lidir.

Ilmiy-tadkikot jarayonida bilishning aniq shaklli va usullaridan foydalanish orqali ilmiy-tadkikot jarayonida kеlib chiqqan muammo yokimasalaning kuyilishi yoki xal qilinishida maxsus usullardan foydalaniladi. ular esa tarixiy aniq bilish jarayonida vujudga kеladi va rivojlanadi. Shuning uchun ham har bir fanning o`z prеdmеti va tadkikot usuli mavjudki, ular o`zi urganayotgan ob'еktga nisbatan maxsus amaliy va nazariy tadkikot usuli asosida yondashadi.

Bilishda xususiylik va umumiylik vazifasini bajaruvchi usullar mavjud. Ko`pchilik fanlarda qo`llaniladigan usullar umumiy usul dеyiladi. Har bir fan aniq fanning o`zi qo`llaydigan xususiy usullari asosida bilim tizimi chuko’rlatib borsa, umumiy usulni tatbik qilish orqali esa bilish doirasi yanada kеngayib boradi.

Ilmiy bilishning hamma fan uchun tеgishli bo`lgan umumiy usullarga analiz va sintеz. indutsiya va dеdutsiya , anologiya, mantiziylik va tarixiylik mavxumlikdan aniqlikka borish yoki aniqlikdan mavxumlikka borish va boshqalar kiradi. Ilmiy bilishning bu uslublari fan tarakkiyotida garchi umumiy xiisoblansa ham, dialеtik usullarga nisbatan xususiy bo`lishi mumkin. Lеkin bu usullar dialеktik usullar bilan boglangan.

Shunday qilib, bilish jarayonida ilmiy-tadkikotning xususiy, umumiy va eng umumiy usullari mavjud bo`lib, ular o`zaro bir - biri bog`liq.

Dеalеktik usul rеal olamning eng umumiy usuli bo`lib, u barcha fanlar uchun, jumladan, ushbu o`quv kursi uchun ham mеtodologiyadir.

Dеalеktika xodisalarini rivojlantirishida boshqa xodisalar bilan aloqadorlikda, bir-biri bilan bog`liq xolda, harakatda, miqdoriy va sifat o`zgarishida olib qaraydi. U rеal mavjud, muayyan vaziyatda, muayyan vaqtda va hududda vujudga kеlgan. Binobarin, ularni tushuntirish uchunlarni vujudga kеltirgan sharoitlarni mavjud bo`lgan, va yashayotgan davrni bilmok kеrak.

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimov asarlarida respublikamiz mustaqilligining ilmiy asoslari, mustaqilikka erishishning asosiy yo’nalishlari, ularni amalga oshirish yo’llari, davlatchilikni barpo etish qoidalari, umuman, Konsititusiyaviy huquq fanining muammolari va respuiblikamizning kelajak taraqqiyoti to’g’risidagi savollarga mukammal va ilmiy asoslangan javoblar, fikr mulohazalar, dasturiy yo’llanmalar berilgan. Biz barpo etayotgan davlat, eng avvalo umumjahon sivilizatsiyasiga, davlat qurilish sohasida boshqa xalqlar erishgan tajribalarga, ijtimoiy qadriyatlarga asoslanishi kerak.

Maqsadimiz aniq – bozor iqtisodiyoti ta’moyillariga asoslangan, erkin, ochik demokratik davlat qurish.

I. A. Karimovning asarlarida respublikamizda qurilayotgan davlat qanday uslub va kuchlar bilan idora etiladi, yaqin va uzoq muddatli maqsadlar nimalardan iborat, degan savollarga ham jaob berilgan. O’zbekistonda demokratik va huquqiy davlat barpo etish, jamiyatni esa xalq boshqaradigan, fuqarolarning ijtimoiy, iqtisodiy, talablarini qonuniy yo’l bilan qondirishga asoslangan munosabatlar Konstitutsiya va qonunlar asosida amalga oshiriladi.

I. A. Karimov O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1992 yil 8 dekabrda bo’lib o’tgan 11 sessiyasida yangi Konstitutsiya loyihasi to’g’risida hamda O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining ahamiyati, uning mohiyati hamda hususiyatini ochib beradi. “Avvalombor bu konstitutsiya o’zining tub mohiyati, falsafasi, g’oyasiga ko’ra yangi hujjatdir. Unda kommunistik mafkura, sinfiylik, partiyaviylikdan asar ham yo’q. Shu ma’noda asosiy qonunimiz xalqimizning irodasini, ruhiyatini, ijtimoiy ongi va madaniyatini aks ettiradi. Chunki uni ishlab chiqish va muhokama qilishda butun xalq ishtirok etadi. Bir so’z bilan aytganda, Konstitutsiyamiz tom ma’noda xalqimiz tafakkuri va ijodining maxsulidir”

Respublika Prezidenti I. A. Karimovning Konstitutsiyaviy huquq fanining rivojlanishiga asos bo’lgan yana bir yangicha fikri, uning O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining birinchi chaqiriq, birinchi sessiyasidagi ma’ruzasida bayon qilingan. Prezidentning fikricha “Adolat va haqiqat g’oyasi ijtimoiy hayotimizning barcha sohalarini qamrab olmog’i darkor. Adolat va haqiqat g’oyasi qonunchilik faoliyatimizning zamini, bosh yo’nalishi bo’lmog’i shart. Davlatchilik va fuqarolik munosabatlari … ana shu zaminga tayanishi zarur”.

Prezidentimizning O’zbekistonda barpo etilgan davlat tizimini yangi sifat darajasiga ko’tarish, uni yangi tarixiy sharoitlarda, tobora rivojlanib borayotgan qarashlarimiz va hayot ehtiyojlarini hisobga olib, jahon andozalariga moslashtirishning asosiy qoidasini ko’rsatib berdi. Prezidentimizning fikricha, “Biz shunchaki demokratik jamiyat emas, demokratik odil jamiyat qurmoqchimiz. Adolat va haqiqatga intilish esa, xalqimiz tabiatinig eng muhim fazilatlaridan biri”.

Binobarin, Respublika Prezidenti I. A. Karimovning asarlari Konstitutsiyaviy huquq fanining nazariy asosi va manbai sifatida xizmat qilmoqda, chunki respublikamizning mustaqilligi sharoitida davlatchiligimiz shakllanishing asosiy yo’nalishlari haqida huquqiy tizimning rivojlanishga asos bo’ladigan, muhim g’oya va qoidalar birinchi navbatda ana shu asarlarda nazariy jihatdan ishlab chiqilgan bo’lib, ular endilikda hayotga tadbiq qilinmoqda.

Konstitutsiyaviy huquq va siyosiy tizim.

Bu ikki tushuncha bir - biri bilan o`zviy bog`liq. Davlat - siyosiy tizimining tarkibiy qismi bo`lib, unga siyosiy institutlar va muassalar ham kiradi. Davlat organlari siyosiy tizimining boshqa kompaniyalari bilan birga o`zviy aloqada shakllanadi va faoliyat olib boradi. Chunki bu tizim jamiyatda hokimyat bilan bog`liq siyosiy munosabatlarni ifoda etadi.

Konstitutsiyaviy huquqva siyosiy tizim bir narsa emas. huquqiy munosabatlar siyosiy munosabatlarning bir qismini tashkil etadi. Masalan, fuqarolik huquqi va erkinliklari instituti siyosiy tashkilotlarning faoliyati, ularning hokimiyatuchun ko`rashda xal qiluvchi sharoit yaratadi. huquqhokimiyatmеxanizmni o`rnatadi, asosiy siyosiy kuchlar ana shu doirada o`zlarini namoyon qiladilar.

Siyosiy tuzumning uch asosiy turi ma'lum bo`lib, ular: dеmokratik, avtoritar va totalitar.

Dеmokratik tuzum- konstitutsiyaviy qonunchilikka rioya qilishning, barcha fuqarolarning o`z huquqva erkinliklaridan tula foydalanish imkoniyati mavjudligi, ko`ppartiyaviylik, erkin matbuot, qonunlashtirilgan diskrilinatsiya yo`qligi, mustaqil sud tizimi va taqazolar bilan haraktеrlanadi.

Avtoritar tuzum- dalat qarorlarini qabul qilish konstitutsiyaviy mеxanizmni oligarxiyaga buysundiradi, hokimiyatni amalda diktator kulida markazlashtiradi, ijroiya hokimiyatini kеngaytirib, uni nazoratsiz va xеch kimga xisob bеrmaydigan qilib kuyadi.

Bu tuzumda axolining barcha katlamlari xatti-harakatlari ustidan nazorat urnatiladi, fuqarolik huquqlari va erkinliklari yo’qka chikariladi. Bunday vaziyatda konstitutsiyaviy tartib chеklangan, favkulodda yoki harbiy vaziyat bilan almashadi, tuzumqurolli kuchlarga suyanadi.

Totalitar tuzum- bu qurol rеprеssiyalar, fikr ustidan nazorat urnatish, muxolifat va erkin matbuotni batomom yo’q qilish bilan haraktеrlanadi. hokimiyatningo`ta markazlashuvi doxiychilikni tugdiradi, parlamеnt muassasalari va mustaqil sudlarning amalda yo’q qilinishiga olib kеladi. Konstitutsiyaviy "huquq" bunday tuzumda faqat bir partiyaning diktaturasini qonunlashtiradi.