M a’ruzalar matni 1-ma`ruza. Organik kimyoning asosiy tushunchalari. Reja

Qayta guruhlanish. Olefinlar katalizator ishtirokida qayta guruhlanish reaksiyalariga kirisha oladilar.
M

asalan:
Polimerlanish. Oddiy molekulalarning o’zaro birikib, yuqori molekulali birikmalar hosil qilishiga polimerlanish reaksiyasi deyiladi. Polimerlanishda bir xil molekulalar ishtirok etsa, bunday jarayonni gomopolimerlanish deyiladi. Agar polimerlanishda har xil molekulalar ishtirok etsa sopolimerlanish (kopolimerlanish), ya’ni birgalikda polimerlanish deyiladi.
G

omopolimerlanishga etilen molekulalarining o’zaro birikib, polietilen hosil qilish reaksiyasi misol bo’la oladi.
Sopolimerlanishga vinil benzol (stirol) bilan akrilonitrilni polimerlanishi misol bo’ladi.

Polimerlanish jarayoni radikal yoki ionli (katalitik) mexanizm bilan sodir bo’lishi mumkin.

Radikal mexanizm bo’yicha boruvchi polimerlanishda jarayonni boshlab beruvchi vositalar, ya’ni oson radikal hosil qiluvchi birikmalar – peroksidlar, diazoaminobirikmalardan foydalaniladi.
Hosil bo’ladigan radikallar oxirgi mahsulot – polimerning tarkibiga kiradi:

Katalitik yoki ionli polimerlanishda oraliq mahsulot sifatida kation yoki anionlar hosil bo’ladi. Masalan, etilennnig HCI va AlCl₃ ishtirokidagi polimerlanishni quyidagicha tasavvur etish mumkin:

Ishqoriy metallar, metalloorganik birikmalar va boshqalar ishtirokida olefinlar anionli polimerlanadilar:

Izomerlanish. Olefinlar yuqori harorat va katalizatorlar ishtirokida izomerlanish jarayoniga kirisha oladilar. Izomerlanish vaqtida qo’shbog’ silijishi yoki zanjirning tarmoqlanishi mumkin:




A

lmashinish reaksiyalari. Olefinlar yuqori harorat va katalizatorlar ishtirokida galogenlar, kislorod va boshqa molekulalar bilan almashinish reaksiyalariga kirisha oladilar. Bunda almashinish qo’shbog’ga nisbatan -holatda joylashgan ugleroddagi vodorodlar hisobiga boradi:

Sanoatda bu jarayondan glitserin ishlab chiqarishda foydalaniladi.

Oksosintez. Olefinlarning eng qimmatli hususiyatlaridan biri uglerod oksidi bilan vodorod, suv ishtirokida birika olishi hisoblanadi. Bu reaksiyaga oksosintez deb ataladi. Reaksiya yuqori bosim (100–500 atm), harorat (100–500⁰C) va kobalt karbonili katalizatorligida boradi:

yoki
Ayrim vakillari va ularning ishlatilishi. Olefinlar orasida katta ahamiyatga ega bo’lganlari etilen va propilen hisoblanadi. Etilen va propilenni katta masshtabda kreking mahsulotlari va koks gazidan ajratib olinadi. Ular orasida erituvchilar, polimerlar, spirtlar, aldegidalr, ketonlar va boshqalar olinadi.