M etning nom i tilga olinmasa, ulardan saqlanish mumkin, deb o ‘ylashgan
lik affikslarining qo‘shilishi natijasida yasalgan, ya’ni: q o g b z
Download 0.64 Mb. Pdf ko'rish
|
Tilshunoslik asoslari. Yo'ldoshev I, Sharipova O
- Bu sahifa navigatsiya:
- -chilik
- (kitob, nashr, qog‘oz, nashriyot, m uallif
lik
affikslarining qo‘shilishi natijasida yasalgan, ya’ni: q o g b z + soz + lik. Bunda qogbzsoz mustaqil term in sifatida muayyan m a’noni ifodalaydi va u n g a-lik affiksining qo‘shiluvi bilan qogbzsozlik yasalgan. Bu tipdagi so Via id a oxirgi -lik afiiksidan qolgan qismi ham mustaqil lek-sema sifatida qo'llanishi mumkin. Qogbzehilik term inida unday emas, o ‘zbek tilida qogbzchi mustaqil leksema sifatida qollanmaydi. Shu sababdan, qogbzehilik terminida -chilik yaxlit bir affiks sifatida ajraladi, ya’ni uning -lik affiksidan qolgan qismi mustaqil leksema sifatida qo‘llanmaydi. D em ak, bunday holatning mavjudligi hozirgi o'zbek tilida ish faoliyatning m a’lum sohasini bildiruvchi bir butun holdagi -chilik affiksi borligini tasdiqlaydi. Albatta, muayyan sohalarga oid term inlar yasalishida barcha affikslar ham baravar ishtirok etavermaydi. Qaysidir biri termin yasashda faol ishtirok etsa, boshqa birlari nofaol bo ‘ladi. So'nggi yillarda barcha sohalarda zamonaviy texnik jarayonlarning takomillashuvi va ularning ishlab chiqarishga keng ko‘lam da kirib kelishi natijasida ular bilan bog'liq tushuncha hamda ularni ifodalash uchun ko'plab birikma shaklidagi term inlar yasash an’anasi kuchaydi. Term in yasashning sintaktik usuli haqida gap ketganda, asosan, birikm a shaklidagi term in yasash holati tushuniladi. Barcha tillarda , jum ladan, o'zbek tilida ham b i rikma shaklidagi term in yasashning sintaktik usulidan kei g foydalaniladi. U m um an, term inologiyada sintaktik usul bilan ko'p m iqdorda birikma shaklidagi term inlar yasaladi. Term in yasashning bu usuli (morfologik va semantik usullar singari) eng sermahsul hisoblanadi. Shuning uchun ham, har qanday soha term inologiyasida birikma term inlar soni boshqalariga nisbatan salm og'i jihatidan birinchi o'rinda turadi. Xususan, o'zbek kito batchilik term inologiyasida ham , ximiya, qurilish, farmatsevtika, texnik term inologiyalardagi singari, yakka so'zli term inlarga nisbatan sintaktik usul bilan yasalgan term inlar ancha salmoqli o'rinni egallaydi. Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, kitobatchilik sohasiga oid 4500 terminning 3160 donasi, ya’ni 70 foizini ikki va undan ortiq komponentdan iborat birikma shaklidagi term inlar tashkil etar ekan. Terminologiyaga oid ba’zi manbalarda bir so'zga teng terminlar sistema ning minimal elementlari, ikki va undan ortiq so'zlardan tuzilgan birikma shaklidagi term inlar esa, maksimal elem entlari sifatida talqin qilinadi. Ular minimal elementlarga ayni sohaning tayanch yoki asos tushunchalari- ni ifodalovchi asosiy terminlar sifatida ham qaraydiJar. Bildirilgan bu fikrlar ko'p jihatdan o'zbek kitobatchilik terminologiyasiga ham to iiq mos keladi. Shu bois, ayni soha terminologiyasida ana shunday minimal elem entlar \ mavjudki, haqiqatan ham ular (kitob, nashr, qog‘oz, nashriyot, m uallif kabilar) shu sohaga oid asosiy o'zak tushunchalarni ifodalashga xizmat qiladi. Bunday minimal elementlar ishtirokida birikma shaklidagi terminlar yasalishi hodisasi ancha faollashib bormoqda. Masalan, rus tilida ish qurol lari, texnika vositalari nomlarini ifodalovchi birikma shaklidagi term inlar yasalishida tushunchalam ing umumiy belgilarini o'z ichiga olgan minimal elementlaming ishtiroki ancha samarali bo'lmoqda. Masalan, mashina so'zi
ishtirokida juda ko'plab ikki kom ponentli birikma shaklidagi term inlar yasalmoqda: машина бумагозарельная, машина адресовальная, машина Download 0.64 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling