M. F. Ziyoyeva 1- resðublika tibbiyot kolleji direktori
Download 1.82 Mb. Pdf ko'rish
|
yuqumli kasalliklar epidemiologiya va parazitologiya
muhim ahamiyatga ega. Barcha bemorlar izolatsiya qilinishi va davolash uchun shifo- xonaga yotqizilishi shart. Amyoba tashuvchilarni davolash ham ðrofilaktik tadbirlarga kiradi. Sista tashuvchilar suv bilan ta’minlash sistemasiga, oziq-ovqat muassasalariga, jamoa ovqatlanish tarmog‘i hamda bolalarga xizmat ko‘rsatish joylariga qo‘yilmaydi. Bemorlar najasi 5% li lizol bilan dezinfeksiya qilinadi. Choyshablar lizolning 3% li eritmasida namlanadi. Umumiy ðrofilaktik tadbirlar dizen- teriyadagi kabi o‘tkaziladi. Kasallikning sðetsifik ðrofilaktikasi ishlab chiqilmagan. 395 MAXSUS QISM. VI. Parazitar kasalliklar Nazorat savollari 1. Dizenteriya amyobasining hayot sikli haqida gaðirib bering. 2. Odam amyobiaz bilan qachon kasallanishi mumkin? 3. Amyobiazning qanday shakllari mavjud? 4. Ichak amyobiazining qanday klinik shakllari farqlanadi? 5. Amyobiazni davolashni gapirib bering. 6. Amyobiazda shifoxonadan chiqarish shartlarini ayting. 7. Amyobiazda qanday ðrofilaktik tadbirlar o‘tkaziladi? Òukli infuzoriyalar qo‘zg‘atadigan kasalliklar Infuzoriyalar uchun ko‘ðlab tuklar mavjudligi xos, ular butun tanani qoðlab oladi va harakatlanish organellalari bo‘lib xizmat qiladi. Ular jinssiz (ko‘ndalang bo‘linish yo‘li bilan) va jinsiy, ya’ni konyugatsiya (ikki jinsdagi turlar o‘zaro yadro almashadilar) yo‘li bilan ko‘ðayadi. Balantidiylar yo‘g‘on ichak shiliq ðardalariga kirib yallig‘lanish — yarali jarayonga sabab bo‘ladi. Natijada balantidiaz rivojlanadi. Balantidiaz (balantidiasis) Balantidiylar (grekcha balantidium — xalta) — odamda ðarazitlik qiluvchi sodda organizmlar ichida eng yirik vakildir. Vegetativ shakli tuxumsimon cho‘zinchoq bo‘lib 30—150 mkm kattalikka ega. Balantidiylar ko‘ð sonli kiðrikchalari hisobiga faol harakat qiladi. Har xil oziq zarralari bilan oziqlanadi. Bularga bakteriyalar, zam- burug‘lar va qon shaklli elementlari ham kiradi. Sitoðlazmasi hazm va ikkita ajratish vakuolalariga ega. Najasda 3 soatgacha saqlanadi. Sistalari shar shaklida bo‘lib, qalin qobiq bilan o‘ralgan. Kattaligi 50—60 mkm. Balantidiylar cho‘chqalar ichagida yashaydi. Cho‘chqalar najasi bilan ðarazit sistalari tashqi muhitga ajralib chiqadi, u yerda bir necha hafta saqlanadi. Zararlangan suv yoki oziq moddalar bilan sistalar og‘izga tushadi va odamning yo‘g‘on ichagida vegetativ bosqichga o‘tib ko‘ðaya boshlaydi. Bemor yoki sista tashuvchi faqat 396 Yuqumli kasalliklar, eðidemiologiya va ðarazitologiya kam hollardagina balantidiylarning tarqalish manbai bo‘lishi mum- kin, chunki odamda ba’zan va juda oz miqdorda ðaydo bo‘ladi, vegetativ bosqichlari bilan esa zararlanish deyarli mumkin emas. Bemorda ich ketishi, qorin og‘rishi, intoksikatsiya, qusish va bosh og‘rig‘i kuzatiladi. Najas esa shilimshiq va qon aralash bo‘ladi. Kasallik subklinik, o‘tkir yoki surunkali shakllarda o‘tadi, ba’zan o‘lim bilan tugashi mumkin. Balantidiylarni aniqlash uchun yangi ajralgan najas tomchisi natriy xloridning izotonik eritmasi bilan buyum oynachasida aralashtiriladi va mikroskoðda tekshiriladi. Balantidiylar faol harakati tufayli yaxshi ko‘rinadi. Ular tashqariga vaqti-vaqti bilan ajralib chiqadi, shuning uchun ijobiy natija olinmagan holda ham bir necha bor qayta tekshirish o‘tkazish zarur. Sista tashuvchilarda faqat ozroq miqdorda sistalar toðilishi mumkin. Shaxsiy gigiyena qoidalariga rioya qilish kasallik ðrofilaktikasining asosiy shartlaridan hisoblanadi. Bu ayniqsa cho‘chqalarni ðar- varishlashda o‘ta muhimdir. Suv va oziq-ovqat mahsulotlarini ifloslanishdan saqlash zarur. Balantidiaz ko‘ðincha janubiy tuman- larda uchrasa-da, sðoradik ravishda hamma joyda, ayniqsa cho‘ch- qachilik xo‘jaliklarida ko‘ðroq uchraydi. Nazorat savollari 1. Balantidiaz nima? 2. Balantidiylar odatda qayerlarda hayot kechiradi? 3. Bemorlarda balantidiylarni qanday usulda aniqlanadi? 4. Balantidiaz ðrofilaktikasi haqida gaðirib bering. Xivchinlilar qo‘zg‘atadigan kasalliklar Xivchinlilarning xarakterli belgilaridan biri ularda bir yoki bir nechta xivchinlar mavjudligidir. Xivchinlilar tanasida xivchin asosida maxsus organoid — kinetoðlast mavjud bo‘lib, u xivchin harakati uchun energiya ishlab chiqaradi. Ayrim turlarida xivchinlarining bittasi tana bo‘ylab va u bilan mayda ðarda orqali qo‘shiladi. Buning natijasida to‘lqinsimon (undulatsiyalanuvchi) membrana hosil qiladi va bu sodda organizmning oldinga harakatlanishini ta’minlaydi. 397 MAXSUS QISM. VI. Parazitar kasalliklar Bu sinfning ko‘ð sonli turlaridan odam uchun ðatogen ahami- yatga ega bo‘lganlari — leyshmaniyalar va triðanosomalardir. Ular odamga qon so‘ruvchi hasharotlar orqali yuqadi. Xivchinlilarning boshqa vakillari — lyambliyalar ichakda hayot kechiradi, tri- xomonadalarning har xil turlari — ichakda, og‘iz bo‘shlig‘i va siydik-tanosil yo‘llarida yashaydi. Bu sodda organizmlar juda keng tarqalgan. Leyshmaniozlar (leishmanioses) Leyshmaniozlar — ðrotozoy transmissiv kasalliklar guruhi bo‘lib, ko‘ðincha ichki a’zolar (visseral leyshmanioz) yoki teri va shilliq ðardalar (teri leyshmaniozi) zararlanishi bilan xarak- terlanadi. Etiologiyasi. Kasallik qo‘zg‘atuvchilari — leyshmaniyalar. Leish- mania troðica antroðonoz (shahar tiðidagi) teri leyshmaniozini qo‘zg‘atadi. Leishmania major — zoonoz (cho‘l, qishloq tiðidagi) teri leyshmaniozini qo‘zg‘atadi. Leishmania braziliensis — teri va shilliq qavatlar (Amerika tiðidagi) leyshmaniozni qo‘zg‘atadi. Leishmania donovani visseral yoki ichki leyshmanioz (Hindiston kala-azari)ni qo‘zg‘atadi. Leishmania infantum — visseral (O‘rtayer dengizi tiðidagi) leyshmaniozni qo‘zg‘atadi. Leyshmaniyalar rivojlanish davrini ikki bosqichda o‘taydi: xivchinsiz va xivchinli. Xivchinsiz shakli oval shaklida bo‘lib, uzunligi 2—6 mkm ga teng. Yadrosi sharsimon shaklda, hujayraning uchdan bir qismini egallaydi. Yadroning yonida kinetoðlast bo‘lib, kalta tayoqchani eslatadi. Romanovskiy usulida bo‘yaganda sitoðlazma osmon rangida, yadro — qizg‘ish-binafsha rangda, kinetoðlast esa yadroga nisbatan intensivroq rangda bo‘yaladi. Ular umurtqali xo‘jayini (odam, itlar, kemiruvchilar) tanasida uchraydi, makrofaglarda, ilik, taloq va jigar hujayralari ichida ðarazitlik qiladi. Bitta zararlangan hujayrada bir necha o‘nlab leyshmaniyalar aniqlanadi. Ular oddiy bo‘linish yo‘li bilan ko‘ða- yadi. Xivchinli shakli harakatchan bo‘lib, uning xivchini 10—20 mkm gacha uzunlikka ega. Uzunasiga bo‘linib ko‘ðayadi. Umurtqasiz xo‘jayini hisoblangan iskabtopar (tarqatuvchi) organizmida rivoj- lanadi.
398 Yuqumli kasalliklar, eðidemiologiya va ðarazitologiya Leyshmaniyalar oziq muhitlarda, rivojlanayotgan tovuq em- brioni hamda to‘qimalar kulturasida o‘stiriladi. Eðidemiologiyasi. Visseral leyshmaniozning infeksiya manbai va rezervuari itlar va itsimon yovvoyi hayvonlar (shoqollar, tulkilar)dir. Odam ham bundan mustasno emas. Òeri leyshmaniozida infeksiya manbai bemor odam hamda itlar bo‘lishi mumkin. Qishloq tiðidagi leyshmaniozda har xil kemiruvchilar (katta qumsichqonlar, qizil dumli qumsichqonlar, yumronqoziq, ðlastinkasimon tishli kemi- ruvchilar va hokazolar) infeksiya manbai hisoblanadi. Leyshmanioz tarqatuvchilar ðhlebotomus turidagi har xil mayda chivinlar hisoblanadi. Mayda chivinlar bemor odam va kasal hayvonlarni chaqishi natijasida zararlanadi. Yutilgan ðarazitning xivchinsiz shakllari birinchi sutkadayoq harakatchan xivchinli shakllarga aylanib, ko‘ðaya boshlaydi va 6—8 kundan keyin chivin halqumida to‘ðlana boshlaydi. Sog‘lom odamni chivin chaqqan vaqtda unga infeksiya yuqadi. Leyshmanioz mavsumiyligi tarqatuvchining biologiyasiga bog‘liq. Kasallik may oyidan boshlab noyabr oyigacha bo‘lgan vaqtda ko‘ð uchraydi (eng ko‘ði avgust-sentabr oylariga to‘g‘ri keladi). Endemik o‘choqqa yangi kelgan kishilar orasida kasallanish ayniqsa juda yuqori bo‘ladi. Patogenezi va ðatologik anatomiyasi. Infeksiyaning kirish darvozasi teri hisoblanadi. Zararlangan chivin chaqqan joyda bir necha kundan so‘ng (yoki haftadan) uncha katta bo‘lmagan ðaðula yoki yara hosil bo‘ladi va bu yerda leyshmaniyalar rivojlanadi. Visseral leyshmaniozda leyshmaniyalar gematogen yo‘l bilan butun organizmga tarqaladi va retikulo-endotelial sistema a’zolari ilik, limfatik tugunlar, jigar va taloqda ushlanib qoladi. Bu a’zolarda nekrotik va degenerativ jarayonlar rivojlanadi. Leyshmaniyalar yig‘ilishi, qo‘shuvchi to‘qima o‘sishi va boshqa ðatologik jarayonlar ta’sirida qon yaratuvchi to‘qimalar zararlanadi, bu esa anemiya va leykoðeniyaga sabab bo‘ladi. Visseral leyshmaniozda ðatologo- anatomik jihatdan taloq, ba’zan esa jigar kattalashadi va qat- tiqlashadi. Òeri leyshmaniozida asosiy o‘zgarishlar infeksiya kirgan joyda kuzatiladi. U yerda sðetsifik granulema — leyshmanioma ðaydo bo‘ladi. 3—6 oydan keyin granulemada nekrotik jarayonlar rivoj- lanishi tufayli yara hosil bo‘ladi va keyinchalik u chandiqlanadi. Ayrim ðaytlarda leyshmaniyalar qon oqimi bilan regionar limfatik 399 MAXSUS QISM. VI. Parazitar kasalliklar tugunlargacha yetib boradi va ularning o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. Qo‘zg‘atuvchi kirgan joyda hosil bo‘lgan infiltrat tuzilishi bo‘yicha sil granulemasini eslatadi. Klinikasi. Odamda leyshmaniozning quyidagi klinik shakllari farqlanadi: 1) visseral leyshmanioz (kala-azar); 2) teri leysh- maniozi (Borovskiy kasalligi) ðendin yarasi, sharq yarasi; 3) Amerika teri va shilliq ðardalar leyshmaniozi (esðundiya). Visseral leyshmanioz uzoq davom etadigan isitma, jigar va taloq kattalashishi, kuchli leykoðeniya, kuchayib boruvchi anemiya bilan xarakterlanadi. Òeri va teri-shilliq ðardalar leyshmaniozida terida uzoq vaqtlargacha tuzalmaydigan yaralar hosil bo‘ladi. Visseral leyshmanioz. Yashirin davri 3 haftadan 1 yilgacha (ba’zan 2—3 yil) davom etadi. Kasallik asta-sekin boshlanib, holsizlik, ishtaha ðasayishi va taloqning ozroq kattalashishi kuza- tiladi. So‘ngra tana harorati 39—40°C gacha ko‘tariladi. Isitma egri chizig‘i odatda to‘lqinsimon xarakterda bo‘ladi. Bir sutka davomida tana harorati 2—3 marta yuqori ko‘rsatkichlargacha ko‘tariladi. U kuchli ter ajralishi bilan tushadi. Yuqori harorat vaqti-vaqti bilan subfebril harorat bilan almashib turadi. Visseral leyshmaniozning doimiy belgilari jigar va taloq kattalashishidir. Òaloq qorinning uchdan ikki qismini egallashi mukin. Jigar taloqqa nisbatan kamroq kattalashadi. Payðaslaganda ikkita a’zo ham qattiqlashgan va odatda og‘riqsiz bo‘ladi. Limfatik tugunlar ham kattalashgan holda aniq- lanadi, og‘riq sezilmaydi. Isitma to‘lqinlari va remissiya davrlari bir necha kundan bir necha oygacha davom etadi. Bemor ko‘zdan kechirilganda teri qoðlamlarining anemiya sababli oqargani ko‘rinadi. Visseral leyshmaniozning ayrim ko‘rinishlarida buyrak usti bezlari zararlanishi tufayli teri to‘q tus oladi. Gemorragik sindromda ðetexial toshmalar toshadi. Bemor ahvoli og‘irlasha boradi, u oriqlab ketib, anemiya va leykoðeniya kuchayadi. Kuchli rivojlangan leykoðeniyada halqum va og‘iz bo‘shlig‘ida yarali-nekrotik o‘zgarishlar kuzatiladi. Òeri leyshmaniozi. Òeri leyshmaniozining ikki turi farq qilinadi; 1) erta yara hosil bo‘ladigan (qishloq tiðidagi leyshmanioz), qisqa yashirin davr bilan xarakterlanadi va 2) kech yara hosil bo‘ladigan (shahar tiðidagi leyshmanioz), yashirin davr uzoqroq davom etadi. Òeri leyshmaniozining zoonoz tiði (qishloq tiði, ðendin yarasi, o‘tkir nekrozlanadigan teri leyshmaniozi) qisqa yashirin davr bilan
400 Yuqumli kasalliklar, eðidemiologiya va ðarazitologiya xarakterlanadi, u bir necha kundan 3 haftagacha davom etadi. Qo‘zg‘atuvchi kirgan joyda konussimon bo‘rtma hosil bo‘ladi, uning diametri 2—4 mm bo‘lib, u tez o‘sadi va bir necha kundan so‘ng 1— 1,5 sm gacha kattalashadi. Bo‘rtma markazida nekroz rivojlanadi va nekrozga uchragan to‘qimalarning ko‘chib tushishi natijasida 2—4 mm gacha bo‘lgan yara hosil bo‘ladi. Uning atrofida katta infiltrat va shish ðaydo bo‘ladi. Infiltrat nekrozga uchrashi tufayli yara tez kattalasha boradi. Ayrim vaqtlarda juda katta, ya’ni 5 sm va undan ham katta diametrdagi yaralar toshadi. Ular ko‘ð toshganda (leyshmaniozning bu tiðida bir necha o‘nlab va yuzlab yaralar toshishi mumkin), ularning o‘lchami odatda kichkina bo‘ladi. Yaralar atrofi notekis bo‘lib, tubi nekrotik massa bilan yoðilganligi va seroz-yiringli ajralmalar aniqlanadi. 3-oyga kelib, yaralar tubi tozalanadi, granulatsiya o‘sib va u ðaðillomani eslatadi. Ortiqcha granulatsiyalar ko‘chib tushganidan keyin xarak- terli g‘adir-budur yuza qoladi va uning markazida eðitelizatsiya orolchalari ðaydo bo‘ladi. Jarayon 5 oydan so‘ng tugaydi. Ba’zi vaqtlarda limfangit va limfadenitlar rivojlanadi. Òeri leyshmaniozining antroðonoz tiði (shahar tiðidagi kech yara hosil bo‘ladigan turi, ashxabadka). Yashirin davri 3—8 oy davom etadi. Qo‘zg‘atuvchi kirgan joyda avvaliga 2—3 mm kattalikda bo‘rtma yuzaga keladi. U asta-sekin kattalasha borib, uning ustidagi teri qo‘ng‘ir-qizil tusga kiradi va 3—6 oydan keyin esa tangasimon ðo‘st bilan qoðlanadi. U olib tashlanganda yara hosil bo‘ladi. Yara aylana shaklda bo‘lib, tubi silliq yoki g‘adir-budur ko‘rinadi va yiringli ðarda bilan qoðlangan bo‘ladi. Yara atrofida infiltrat hosil bo‘ladi, uning ðarchalanishi natijasida yara kattalasha boradi. Yara qirralari notekis; ajralmalar kam miqdorli bo‘ladi. Yara chandiqlana boshlaydi, bu jarayon odatda kasallik boshlanganidan 1 yil keyin tugaydi, ba’zan 1,5—2 yilgacha cho‘zilishi mumkin. Yara o‘rnida chandiq qoladi, u avval och qizil, so‘ngra oq rangda ko‘rinadi va atrofiyaga uchraydi. Yaralar soni 1—3 ta (10 tagacha), ular odatda chivinlar chaqa oladigan terining ochiq joylariga (yuz, qo‘l) toshadi. Ba’zida katta zonalarni zararlaydigan diffuz-infiltratsiyalanuvchi leyshmanio- malar (ko‘ðincha kaftda, ðanjalarda) aniqlanib, ular yaralarga aylanmaydi va chandiqlanmaydi. Òashxisi. Visseral leyshmaniozni aniqlashda eðidemiologik ma’lumotlar (oxirgi 1—2 yil ichida endemik joylarda bo‘lganligi),
401 MAXSUS QISM. VI. Parazitar kasalliklar xarakterli klinik belgilar (kundan-kunga holsizlanish, anemiya, jigar va taloqning kattalashishi, isitma) ahamiyatga ega. Qonda anemiya, leykoðeniya, trombositoðiya, ECHÒ ning kuchli oshishi kuzatiladi. Leyshmaniyalarning ilik va limfatik tugunlar ðunktatida toðilishi tashxisning tasdig‘i hisoblanadi. Agar leyshmaniyalar toðilmasa, qo‘shimcha usullar sifatida serologik reaksiyalardan foydalaniladi. Serologik reaksiyalardan KBR va leyshmaniyalar kulturalaridan olingan antigen bilan qo‘yiladigan lateks-aggluti- natsiya reaksiyasi qo‘llanadi. Hozirgi vaqtda juda sezgir usullardan biri leyshmaniyalar kulturasidan olingan antigen bilan qo‘yiladigan immunofluoressensiya reaksiyasi hisoblanadi. Leyshmanozning teri shakliga tashxis qo‘yishda xarakterli klinik belgilar katta ahamiyatga ega va infiltrat yoki bo‘rtmadan olingan materialda qo‘zg‘atuvchilarni aniqlash tashxisning tasdig‘i hisoblanadi. Davolash. Visseral leyshmaniozni davolashda surmaning har xil ðreðaratlaridan faqat solyusurmin ishlatiladi. Preðarat sutkasiga 0,1— 0,15 g dan 1 kg tana vazni hisobida bemor yoshi va ahvoliga qarab tayinlanadi (4-jadval).
Leyshmaniozda solyusurmin bilan davolash sxemasi (N. A. Mirzoyan bo‘yicha) i l o v h a a v i h s o y g n i n r o m e B g k / g , i r o d q i m t a r a p e r P a h c a t r ‘ O h s a l o v a d i t a d d u m ) a d r a l n u k ( i h c n i r i B a t r a m h s i r o b u y i h c n i k k I a t r a m h s i r o b u y a v i h c n i h c U g n i n h s a l o v a d a h c a g i r i x o i g n i y e k r a l h s i r o b u y k i f o r t s i D z i s r a l z i s h s i r a g z ‘ o a h c a g h s o y 7 r a l a l o b n a g l ‘ o b a v r a l h s i r a g z ‘ o k i f o r t s i D a q h s o b i r a l k i l l a s a k a h c a g h s o y 7 n a g n a l q i n a r a l a l o b n a g l ‘ o b r a l a l o b i g a d h s o y 4 1 — 7 a t t a k n a d h s o y 4 1 r a l r o m e b 5 0 , 0 4 0 , 0 4 0 , 0 4 0 , 0 1 , 0 8 0 , 0 7 0 , 0 7 0 , 0 5 1 , 0 2 1 , 0 2 1 , 0 1 , 0 2 1 — 0 1 5 1 — 4 1 4 1 — 2 1 6 1 — 4 1 26 – Yuqumli kasalliklar 402 Yuqumli kasalliklar, eðidemiologiya va ðarazitologiya Sulyusurminning sutkalik miqdorini bolalarga bir marta, katta- larga esa 2 marta — ertalab va kechqurun yuboriladi. Davolash jarayonida inyeksiyalar har kuni tanaffussiz qilinishi zarur. Solyusurmin mushak orasiga yoki venaga yuboriladi. Ikkilamchi mikroflorani yo‘qotish uchun antibiotiklar (amðit- sillin, oksasiillin, tetrasiklin) tayinlanadi. Qon yaratilishini susay- tiradigan ðreðaratlar (levomitsetin, sulfanilamidlar) imkon boricha qo‘llanmaydi. Vitaminlar va antianemik ðreðaratlar tayinlanadi. Ulardan glukantim — metilglukamin antimoniat kattalarga sutkasiga 12—20 ml dan mushak orasiga 14 kun davomida, ðen- tostam — surma glukonatning natriyli tuzi mushak orasi yoki venaga kuniga 6 ml dan jami 6—10 inyeksiya, solyustibozan — surma glukonat mushak orasi yoki venaga 1-kun 6 ml, keyingi kunlar — 12 ml dan jami 120 ml gacha tayinlanadi. Organizmning immunobiologik kuchini oshirish uchun umum- quvvat bo‘luvchi, ya’ni to‘la qimmatli, yuqori kaloriyali ovqatlar, qon o‘rnini bosuvchi suyuqliklar va vitaminlar tayinlanadi. Profilaktikasi va o‘choqda o‘tkaziladigan tadbirlar. Kasallik ðrofilaktikasi infeksiya o‘choqlarida kasal itlar va infeksiya tarqa- tuvchilari hisoblangan chivinlarni o‘ldirishga qaratilgan. Zoonoz tiðdagi teri leyshmanozi ðrofilaktikasida infeksiya manbai bo‘lmish kemiruvchilar yo‘qotiladi. Òurar joylar va ishlab chiqarish joylarida har xil chiqindilarni yo‘qotish va 10% li xlorli ohak eritmasi bilan dezinfeksiya qilish zarur. Chunki bunday dezinfeksiya chivinlar lichinkasini o‘ldiradi. Odamlarni iskabtoparlardan himoya qilish uchun turar joy va ishlab chiqarish binolari derazalariga to‘r pardalar tutiladi. Òananing ochiq joylarini hasharotlardan himoya qilish uchun maxsus suyuq- liklar bilan artish mumkin. Keyingi vaqtlarda leyshmaniyalarning tirik kulturalari bilan Download 1.82 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling