M. H. Shermatov, O. I. Egamberdiyev funksional analiz va integral tenglamalar
Download 1.42 Mb. Pdf ko'rish
|
funksional analiz va integral tenglamalar
ralangan f funksiya uchta funksiya yig`indisi ko`rinishida tasvirlanadi,
(17.17) bu yerda H sakrashlar funksiyasi, χ singulyar funksiya, ψ absolyut uzluksiz funksiya. Bu funksiyalar f funksiya yordamida o`zgarmas qo`shiluvchi aniqligida bir qiymatli aniqlanadi. Agar bu funksiyalardan ixtiyoriy ikkitasini x = a nuqtada nolga teng deb aniqlasak, u holda (17.17) yoyilma yagonadir. Uni dierensiallab, deyarli barcha x lar uchun f 0 (x) = ψ 0 (x) (17.18) tenglikka ega bo`lamiz. (17.18) tenglikni integrallab, Z [a, x] f 0 (t) dµ = Z [a, x] ψ 0 (t) dt = ψ (x) tenglikka kelamiz. Demak, o`zgarishi chegaralangan f funksiyaning hosilasi integrallanganda uning faqat absolyut uzluksiz qismi tiklanar ekan, f ning sakrashlar funksiyasi H , singulyar qismi χ izsiz yo`qoladi. 17.1-misol. Kantorning zinapoya funksiyasini [0, 1] kesmada absolyut uzluksizlikka tekshiring. 158
Yechish. 6.3-misolda ko`rsatildiki, Kantor to`plami K ning Lebeg o`lchovi nolga teng. Lebeg o`lchovi ta'riga ko`ra, ixtiyoriy δ > 0 uchun shunday, o`zaro kesishmaydigan {(a
)} n k=1 invervallar sistemasi mavjudki, quyida- gilar bajariladi:
[
(a
), n X
(b
) < δ. (17.19) Ikkinchi tomondan, 6.7-misolda ko`rsatildiki ((6.16)-tenglikka qarang), µ K ([0, 1]\K) = 0 va µ K ([0, 1]) = K(1) − K(0) = 1. Bu yerda µ K Kantorning zinapoya funksiyasi yordamida qurilgan Lebeg-Stiltes o`lchovi. Bu tenglikdan kelib chiqadiki, µ K (K) = 1. Endi o`lchovning yarim additivlik xossasidan hamda (17.19) dan foydalansak, quyidagiga ega bo`lamiz: n X
(K(b
) − K(a k )) = µ K Ã
[ k=1 (a k , b k ) ! ≥ µ K (K) = 1. Demak, Kantorning zinapoya funksiyasi K absolyut uzluksiz funksiya ta'rini qanoatlantirmaydi. K absolyut uzluksiz funksiya emas. ∆ Mustaqil ishlash uchun savol va topshiriqlar 1. Agar f funksiya [a, b] kesmada Lipshits shartini qanoatlantirsa, u hol- da f ning [a, b] kesmada absolyut uzluksiz bo`lishini isbotlang. 2. [a, b] kesmada aniqlangan uzluksiz hosilaga ega bo`lgan f funksiyaning [a, b] kesmadagi absolyut uzluksiz bo`lishini isbotlang. 3. Agar f funksiya [a, b] da absolyut uzluksiz funksiya bo`lsa, uning tekis uzluksiz bo`lishini isbotlang. 4. [a, b] kesmada tekis uzluksiz, lekin absolyut uzluksiz bo`lmagan funksiya- ga misol keltiring. 159
18- §. Lebeg-Stiltes integrali 18.1. Lebeg-Stiltes o`lchovlari. Lebeg-Stiltes o`lchovlarini kiritishdan avval Lebeg o`lchovini aniqlash jarayonini eslaymiz. Sonlar o`qidagi [a, b] kesmalar, (a, b) intervallar va [a, b), (a, b] yarim intervallar sistemasidan tashkil topgan yarim halqani S 1 bilan belgilaymiz; tekislikdagi tomonlari koordinata o`qlariga parallel to`g`ri to`ptburchaklar (6.1-bandga qarang) sis- temasidan tashkil bo`lgan yarim halqani S 2 orqali belgilaymiz; tekislikdagiga o`xshash uch o`lchamli fazodagi qirralari koordinata o`qlariga parallel to`g`ri parallelepipedlar sistemasidan tashkil bo`lgan yarim halqani S 3 orqali bel- gilaymiz. Lebeg o`lchovini aniqlash (har uchchala holda ham mos ravishda) S 1 dagi uzunlik, S 2 dagi yuza, S 3 dagi hajm tushunchalariga asoslanib ki- ritilgan o`lchovlarni dastlab yarim halqani saqlovchi minimal halqaga davom ettirish va keyin yanada kengroq bo`lgan Lebeg bo`yicha o`lchovli to'plamlar- ning σ− algebrasiga yoyish usuli bilan amalga oshirilgan edi. Bunda barcha ochiq va yopiq to`plamlar, ularning chekli va sanoqli birlashmalari va kesish- malari, bu birlashma va kesishmalarga to`ldiruvchi to`plamlar albatta o`lchovli to`plamlar bo`ladi. Bunday usul bilan aniqlangan Lebeg o`lchovi sanoqli addi- tivlik va uzluksizlik xossalariga ega. Yana sonlar o`qiga va S 1 yarim halqaga qaytamiz. Sonlar o`qida beril- gan F (x) = x funksiya yordamida S 1 da aniqlangan uzunlik tushunchasini (o`lchovni) quyidagicha ifodalash mumkin: m((a, b)) = b − a = F (b) − F (a) = F (b − 0) − F (a), m([a, b]) = b − a = F (b) − F (a) = F (b) − F (a − 0), m((a, b]) = b − a = F (b) − F (a) = F (b) − F (a), m([a, b)) = b − a = F (b) − F (a) = F (b − 0) − F (a − 0). 160
Bu usuldan S 1 da o`lchovlar aniqlash uchun foydalanishimiz mumkin. Bizga sonlar o`qida aniqlangan kamaymaydigan, o`ngdan uzluksis F funksiya beril- gan bo`lsin. Har bir [a, b], (a, b), (a, b], [a, b) ko`rinishdagi oraliqlarga F funksiya yordamida mos ravishda
(18.1) m([a, b]) = F (b) − F (a − 0), m([a, b)) = F (b − 0) − F (a − 0). (18.2) manymas sonlarni mos qo`yamiz. Ishonch hosil qilish mumkinki, (18.1) - (18.2) tengliklar bilan aniqlangan oraliqlar (kesma, interval va yarim inter- val) funksiyasi manymas va additivdir. Yarim halqada kiritilgan bu o`lchovga 6 − § da amalga oshirilgan mulohazalarni qo`llab, qandaydir µ F (·) o`lchovni qurishimiz mumkin. Sonlar o`qidagi µ F o`lchovga nisbatan o`lchovli bo`lgan to'plamlarning B(S 1
sistemasi sanoqli yig`indi va sanoqli keshishmaga nisbatan yopiq bo`ladi, µ F o`lchov esa σ− additiv bo`ladi. Umuman olganda, µ F o`lchovga nisbatan o`lchovli to`plamlar sin F funksiyaning tanlanishiga bog`liq. Ammo R da o`ngdan uzluksiz kamaymaydigan F funksiya qanday tanlanmasin ochiq va yopiq to`plamlar, shuningdek, ularning barcha chekli va sanoqli birlashma va kesishmalari, ularga to`ldiruvchi to`plamlar (ya'ni Borel to`plamlari) o`lchovli to`plamlar bo`ladi. Sonlar o`qida aniqlangan bunday µ
o`lchov F funksiyaning tanlanishiga bog`liq holda ba'zi hususiyatlarga ega bo`ladi. Hozir µ F o`lchovning ba'zi bir sinari bilan tanishamiz. Bizga Lebeg o`lchovi µ va Lebeg-Stiltes o`lchovi µ F berilgan bo`lsin. 18.1-ta'rif. Agar Lebeg o`chovi nolga teng bo`lgan ixtiyoriy A to`plam uchun µ F (A) = 0 bo`lsa, u holda µ
(Lebeg o`choviga nisbatan) absolyut uzluksiz o`lchov deyiladi. 18.2-ta'rif. Agar µ F o`lchov uchun chekli yoki sanoqli A to`plam mavjud bo`lib, A bilan kesishmaydigan ixtiyoriy B to`plam uchun µ
(B) = 0 161
bo`lsa (bu holat chekli yoki sanoqli qiymat qabul qiluvchi F funksiyalar uchun o`rinli), u holda µ F diskret o`lchov deb ataladi. 18.3-ta'rif. Agar µ
o`lchovda istalgan bir nuqtali to`plam nol o`lchovga ega bo`lsa va Lebeg o`lchovi nolga teng bo`lgan biror A to`plam mavjud bo`lib,
(R\A) = 0 bo`lsa, u holda µ
singulyar o`lchov deyiladi. Endi biror [a, b] (−∞ < a < b < ∞) kesmada aniqlangan kamay- maydigan, o`ngdan uzluksis F funksiyani olamiz. [a, b] kesmada saqlanuv- chi har bir [α, β] kesmalar, (α, β) intervallar va (α, β], [α, β) yarim intervallar sistemasidan tashkil bo`lgan S 1 yarim halqada F funksiya orqali (18.1)-(18.2) tengliklar yordamida m o`lchovni aniqlaymiz. Keyin m o`lchovni S 1 dan o`lchovni davom ettirishning Lebeg usulidan foydalanib, kengroq B(S
1 , F ) σ− algebraga davom ettiramiz. Bu σ− algebra [a, b] kesma- da saqlanuvchi barcha ochiq va yopiq to`plamlarni, ularning barcha chekli va sanoqli birlashma va kesishmlarini, bu yig`indi va kesishmalarning to`ldi- ruvchilarini (demak, [a, b] kesmada saqlanuvchi Borel to`plamlarini) o`zida saqlaydi. 18.4-ta'rif. Sonlar o`qida yoki [a, b] kesmada berilgan kamaymaydigan, o`ngdan uzluksiz F funksiya vositasida yuqorida aytilgan usulda qurilgan µ F o`lchov Lebeg-Stiltes o`lchovi deb ataladi. Ko`rsatish mumkinki, istalgan o`lchov absolyut uzluksiz, diskret va singul- yar o`lchovlar yig`indisi ko`rinishida tasvirlanadi va bu tasvir yagonadir. 18.2. Lebeg-Stiltes integrali. [a, b] kesmada aniqlangan va kamay- maydigan, o`ngdan uzluksiz F funksiya yordamida hosil qilingan µ F Lebeg-
Stiltes o`lchovi berilgan bo`lsin. Bu o`lchov bo`yicha [a, b] kesmada Lebeg ma'nosida integrallanuvchi funksiyalar sinni qaraymiz va har bir funksiyaga uning Z
a f (x)dµ F 162
Lebeg integralini mos qo`yamiz. µ F o`lchov bo`yicha aniqlangan bu integral Lebeg-Stiltes integrali deb ataladi va uning uchun Z
a f (x)dF (x) belgilashdan foydalaniladi. Lebeg-Stiltes integralining ba'zi xususiy hollarini qaraymiz. I. Bizga [a, b] kesmada aniqlangan, o`ngdan uzluksiz, kamaymay-digan sakrashlar funksiyasi F berilgan bo`lsin. U holda µ
diskret o`lchov bo`ladi. Agar x
nuqtalar F ning uzilish nuqtalari va h i sonlar F funksiya- ning x
nuqtadagi sakrashi bo`lsa, u holda Z
integral
P f (x i )h i yig`indiga teng bo`ladi. II. Agar F funksiya [a, b] kesmada aniqlangan kamaymaydigan absolyut uzluksiz bo`lsa, u holda Z
Lebeg-Stiltes integrali f(x)F 0 (x) funksiyaning odatdagi Z
a f (x)F 0 (x) dx Lebeg integraliga teng bo`ladi, ya'ni Z
a f (x)dF (x) = Z
a f (x)F 0 (x)dx. (18.3) Integralning σ− additivlik xossasiga ko`ra, (18.3) tenglikni µ F o`lchov
bo`yicha integrallanuvchi sodda funksiyalar uchun ham umumlashtirish mum- kin. Bizga f funksiyaga tekis yaqinlashuvchi, integrallanuvchi {f n } sod-
da funksiyalar ketma-ketligi berilgan bo`lsin. Umumiylikni chegaralamasdan {f n } ketma-ketlikni kamaymaydigan deb hisoblashimiz mumkin. U holda {f n (x)F 0 (x)} - kamaymaydigan ketma-ketlik deyarli hamma yerda f(x)F
(x) 163
funksiyaga yaqinlashadi. Demak, {f n · F 0 } ketma-ketlik 13.2-teorema (Levi teoremasi) shartlarini qanoatlantiradi. Z
a f n (x)dF (x) = Z
(x)F 0 (x)dx (18.4) tenglikda n → ∞ limitga o`tib, Z
Z
a f (x)F 0 (x)dx (18.5) tenglikni hosil qilamiz. Agar F kamaymaydigan funksiya sakrashlar funksiyasi va absolyut uzluk- siz funksiyalar yig`indisidan iborat bo`lsa, u holda ixtiyoriy f integrallanuvchi ( µ
o`lchov bo`yicha) funksiya uchun uning Lebeg-Stiltes integrali qator (yo- ki chekli yig`indi) va odatdagi Lebeg integralini hisoblashga keltiriladi. Agar
kamaymaydigan funksiya singulyar komponentani ham saqlasa, yuqoridagi tasdiqni aytish mumkin emas. Lebeg-Stiltes integrali tushunchasini F kamaymaydigan funksiya bo`lgan holdan Φ o`zgarishi chegaralangan funksiya bo`lgan holga umumlashtirish mumkin. Aytaylik, [a, b] kesmada o`zgarishi chegaralangan Φ funksiya beril- gan bo`lib, v esa uning [a, x] kesmadagi to`la o`zgarishi bo`lsin. 15 − § da olingan natijalarga ko`ra, v(x) , [a, b] da kamaymaydigan, o`ngdan uzluksiz funksiya bo`ladi. Bundan tashqari g = v − Φ funksiya ham kamaymaydigan, o`ngdan uzluksiz funksiya bo`ladi. Ya'ni Φ funksiya ikkita monoton kamay- maydigan funksiyalar ayirmasi Φ = v − g ko`rinishda tasvirlanadi. Agar f funksiya uchun Z
va Z b a f (x)dg(x)dx Lebeg-Stiltes integrallari mavjud bo`lsa, u holda f funksiyaning Φ funksiya bo`yicha Lebeg-Stiltes integrali Z
a f (x)dΦ(x) = Z
a f (x)dv(x) − Z
a f (x)dg(x)dx 164
tenglik yordamida aniqlanadi. Aytaylik, Φ o`zgarishi chegaralangan funksiya yana boshqa usulda W va h kamaymaydigan funksiyalarning Φ = W − h ayirmasi ko`rinishida tasvir- lansin. Agar R
a f (x)dΦ(x) Lebeg-Stiltes integrali mavjud bo`lsa, u holda Z
Z
a f (x)dg(x)dx = Z
a f (x)dW (x) − Z
a f (x)dh(x)dx tenglik o`rinli. Mustaqil isbotlang. Xulosa. f funksiyaning Φ o`zgarishi chegaralangan funksiya bo`yicha Lebeg-Stiltes integralini hisoblash uchun Φ funksiyaning ikki kamaymaydigan funksiyalar ayirmasi ko`rinishidagi istalgan tasviridan foydalanish mumkin. 18.1-misol. Quyidagi Z
0 2 −x dF (x) Lebeg-Stiltes integralini hisoblang. Bu yerda A = [0, ∞) yarim o`q, F (x) = [x] funksiya esa x ning butun qismiga teng. Yechish. Ma'lumki, F (x) = [x] funksiya yordamida hosil qilingan µ
o`lchov diskret o`lchov bo`ladi. I ga ko`ra, Z
0 2 −x dF (x) = ∞ X
2
(F (n) − F (n − 0)) tenglik o`rinli. Agar F (n) − F (n − 0) = 1 tenglikni e'tiborga olsak, so`nggi qator yig`indisini hisoblash mumkin. Bu qator b 1 = 1
va maxraji q = 1 2 bo`lgan cheksiz kamayuvchi geometrik progressiyaning yig`indisini ifodalaydi. Demak,
Z ∞ 0 2 −x dF (x) = ∞ X
2
= 2. 18.2-misol. Quyidagi Lebeg-Stiltes integralini hisoblang. Z 3 0 (x + 1)dF (x) . Bu yerda A = [0, 3] kesma, F (x) = x 2 + 3. 165 Yechish. Ma'lumki, F (x) = x 2 + 3 funksiya yordamida hosil qilingan µ F o`lchov absolyut uzluksiz o`lchov bo`ladi. II ga ko`ra Z 3
(x + 1)dF (x) = Z 3 0 (x + 1) · 2x dx tenglik o`rinli. So`nggi integral jadval integrali bo`lib uning qiymati 20 ga teng. Demak, Z 3
(x + 1)dF (x) = 20. Mustaqil ishlash uchun savol va topshiriqlar 1. Lebeg-Stiltes o`lchovi qanday bo`lganda R b a f (x)dF (x) Lebeg-Stiltes integ- ralini hisoblash masalasi, ma'lum qator yig`indisini hisoblashga keltirila- di.
2. F funksiya qanday shartni qanoatlantirganda R
Lebeg-
Stiltes integralini hisoblash masalasi, odatdagi Lebeg integralini hisoblash- ga keltiriladi. 3. R
0 K(x)dF (x) Lebeg-Stiltes integralini hisoblang. Bu yerda F (x) = 2x+ 1. 4. R
0 K(x)dF (x) Lebeg-Stiltes integralini hisoblang. Bu yerda F (x) = [3x] + 2x. 166
VI bob. Metrik fazolar Bu bob metrik fazolar va undagi asosiy tushunchalarni bayon qilishga bag`ish- langan bo`lib, 4 (19-22) paragrafdan iborat. 19-paragrafda metrik fazo ta'rianib, ularga ko`plab misollar keltirilgan. R n to`plamda har xil metrikalar kiritilgan. Metrikaning uchburchak tengsizligini isbotlashda Koshi-Bunyakovskiy, Minkovskiy va Gyolder tengsizliklaridan foy- dalanilgan. O`z navbatida bu tengsizliklar ham o`z isbotlarini topgan. Koshi- Bunyakovskiy, Minkovskiy va Gyolder tengsizliklarining integral formasi ham keltirilgan. Bundan tashqari gomeomorf va izomorf metrik fazolar ta'rianib, ularga misollar keltirilgan. 20-paragraf esa metrik fazolarda yaqinlashish va undagi ochiq va yopiq to`plamlarning xossalariga bag`ishlangan. Ochiq va yopiq to`plamlarni ta'riash uchun biz yordamchi tushunchalar - urinish nuqtasi, limitik nuqta, yakkalan- gan nuqta va ichki nuqta ta'riarini berganmiz. Keyin yopiq va ochiq to`plam- larning xossalari isbotlangan. Jumladan metrik fazoda to`plam ochiq (yopiq) bo`lishining yetarli va zarur shartlari keltirilgan. Yaqinlashuvchi ketma-ketlik ta'rianib, unga misollar keltirilgan. Metrik fazoning hamma yerida zich va hech yerda zichmas to`plamlar ta'rianib, ularga misollar qaralgan. R
, R
n p Download 1.42 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling