M. H. Shermatov, O. I. Egamberdiyev funksional analiz va integral tenglamalar
Download 1.42 Mb. Pdf ko'rish
|
funksional analiz va integral tenglamalar
, . . .) operatorga qo`shma operatorni toping. Bu yerda a
9.
2 [0, 1] → L 2 [0, 1], (Bf )(x) = u(x)f (x) operatorga qo`shma operatorni toping. Bu yerda u : [a, b] → C uzluksiz funksiya. 10.
O`z-o`ziga qo`shma A, B : L 2 [0, 1] → L 2 [0, 1] operatorlar berilgan: (Af )(x) = xf (x), (Bf )(x) = Z 1 0 xyf (y)dy. AB va BA operatorlarni toping. Ular o`z-o`ziga qo`shma bo`ladimi? 11.
2 [−1, 1] → L 2 [−1, 1] operator berilgan: (Af )(x) = Z 1
(x 2 + iy 2 )f (y)dy. Uning invariant qism fazolarini toping. Juft funksiyalardan iborat
+ 2 [−1, 1] = {f ∈ L 2 [−1, 1] : f (−x) = f (x)} qism fazo A operator uchun invariant qism fazo bo`ladimi? 359
34- § . Chiziqli operatorning spektri va rezolventasi Operatorlar nazariyasida spektr tushunchasi eng muhim tushunchalardan biridir. Chiziqli operator spektrini o`rganish matematik zika uchun muhimdir. Masalan, kvant mexanikasida sistema Hamiltoniani - bu Hilbert fazosidagi o`z- o`ziga qo`shma operatordir, uning spektrini o`rganish sistema zik xususiyat- larini o`rganish uchun muhimdir. Spektr tushunchasini dastlab chekli o`lchamli fazolardagi chiziqli operatorlar uchun eslatamiz. Faraz qilaylik, A : C n → C n chiziqli operator berilgan bo`lsin. Agar biror λ ∈ C son uchun Ax = λ x tenglama nolmas x ∈ C n yechimga ega bo`lsa, u holda λ son A operator- ning xos qiymati deyiladi, unga mos keluvchi nolmas x yechim esaxos vektor deyiladi. Ma'lumki, har bir A : C n → C n chiziqli operatorga {a ij } − n × n matritsa mos keladi va aksincha. Chiziqli algebra kursidan ma'lumki, agar λ son A operatorning xos qiymati bo`lsa, det(A − λI) = 0 bo`ladi va aksincha.
matritsa determinanti det(A − λI), parametr λ ning n− darajali ko`phadi bo`ladi va det(A − λI) = 0 tenglama ko`pi bilan n ta ildizga ega, ya'ni A : C n → C n chiziqli operator ko`pi bilan n ta xos qiymatga ega. Agar λ son A operatorning xos qiymati bo`lsa A − λI ga teskari operator mavjud emas va aksincha. Agar λ son A operator uchun xos qiymat bo`lmasa, ya'ni
bo`lsa, u holda A − λI ga teskari operator mavjud va u C n fazoning hamma yerida aniqlangan bo`ladi. 34.1-teorema. A : C
chiziqli operator chegaralangandir. Isbot. C
fazoda e 1
2
n ortonormal bazisni tanlaymiz. U holda har bir x ∈ C
vektor yagona usulda x = n X
x i e i 360
ko`rinishda tasvirlanadi. Agar A operator C n da aniqlangan chiziqli operator bo`lsa, u holda
X
x i Ae i bo`ladi. Shunday ekan, chiziqli operator o`zining e 1
2
n bazis vektor- lardagi qiymatlari bilan bir qiymatli aniqlanadi. Endi Ax ning normasini ba- holaymiz: k Ax k ≤ n X
|x i | kAe i k ≤ Ã
X
2 ! 1 2 Ã n X
kAe i k 2 ! 1 2
Bu yerda
Ã
X
2 ! 1 2
Demak, chekli o`lchamli fazoda aniqlangan har qanday chiziqli operator chega- ralangan bo`lar ekan. ∆ Yuqorida aytilganlarning natijasi sifatida shuni ta'kidlash lozimki, chek- li o`lchamli fazolardagi chiziqli operatorlar uchun quyidagi ikki holat sodir bo`lishi mumkin: 1) λ son uchun Ax = λ x tenglama nolmas yechimga ega, ya'ni λ son
operator uchun xos qiymat, bu holda A − λI ga teskari operator mavjud emas; 2) λ son uchun C n fazoning hamma yerida aniqlangan (A−λI) −1 operator
mavjud va demak, chegaralangan. Chekli o`lchamli fazolarda chiziqli operatorning xos qiymatlari to`plami operatorning spektri deyiladi. Agar λ ∈ C son A operator uchun xos qiymat bo`lmasa, u A operatorning regulyar nuqtasi deyiladi. Umuman aytganda, chekli o`lchamli fazolarda spektr termini kam ishlatiladi. Agar A operator cheksiz o`lchamli X fazoda berilgan bo`lsa, u holda yuqorida keltirilgan 1 va 2 holatlardan farqli bo`lgan uchinchi holat ham 361
bo`ladi, ya'ni: 3) (A−λI) −1 operator mavjud, ya'ni Ax = λ x tenglama faqat nol yechim- ga ega, lekin (A − λI)
operator X ning hamma yerida aniqlanmagan yoki Im (A − λI) 6= X. 34.1-ta'rif. Agar λ ∈ C son uchun A − λI ga teskari operator mavjud bo`lib, u X ning hamma yerida aniqlangan bo`lsa, λ soni A operatorning regulyar nuqtasi deyiladi, R λ (A) = (A − λI) −1 operator esa A operatorning λ nuqtadagi rezolventasi deyiladi. Barcha regul- yar nuqtalar to`plami ρ(A) orqali belgilanadi. 34.2-ta'rif. A operatorning regulyar bo`lmagan barcha nuqtalari to`plami A operatorning spektri deyiladi va u σ(A) orqali belgilanadi. 34.3-ta'rif. Agar biror λ ∈ C son uchun (A−λI)x = 0 tenglama nolmas (x 6= 0) yechimga ega bo`lsa, λ son A operatorning xos qiymati deyiladi, nolmas yechim x esa xos vektor deyiladi. Ko`rinib turibdiki, barcha xos qiymatlar to`plami spektrda yotadi, chunki
xos qiymat bo`lsa, A − λI operatorning teskarisi mavjud emas. Spektr quyidagi qismlarga ajratiladi. 34.4-ta'rif. a) Barcha xos qiymatlar to`plami A operatorning nuqtali spek- tri deyiladi va σ
(A) bilan belgilanadi. b) Agar λ xos qiymat bo`lmasa va Im(A − λI) 6= X, ya'ni A − λI ope- ratorning qiymatlar sohasi X ning hamma yerida zich emas. Bunday λ lar to`plami A operatorning qoldiq spektri deyiladi va σ qol (A) bilan belgilanadi. Endi o`z-o`ziga qo`shma operatorlar uchun muhim spektr ta'rini kelti- ramiz. 362
34.5-ta'rif. Agar biror λ ∈ σ(A) son uchun nolga kuchsiz yaqinlashuvchi f n ∈ H birlik vektorlar ketma-ketligi mavjud bo`lib lim
bo`lsa, u holda λ son A = A ∗ operatorning muhim spektriga qarashli deyiladi. A operatorning muhim spektri σ ess (A) bilan belgilanadi. Operatorning nuqtali va qoldiq spektrlari o`zaro kesishmaydi. Nuqtali va muhim spektrlar o`zaro kesishishi mumkin. 34.2-teorema. Agar A ∈ L(X) va |λ| > kA k bo`lsa, u holda λ regulyar nuqta bo`ladi. Isbot. A − λI operatorni quyidagicha yozib olamiz: A − λI = −λ(I − 1
A). (34.1) Teorema shartidan 1
A operatorning normasi 1 dan kichik ekanligi kelib chiqadi, shuning uchun 32.5-teoremaga ko`ra, I − 1
A operatorning chega- ralangan teskarisi mavjud. Bundan va (34.1) tenglikdan A − λI operatorning teskarisi mavjud va chegaralangan ekanligi kelib chiqadi. ∆ Shunday qilib, chegaralangan A : X → X operatorning spektri markazi koordinatalar boshida va radiusi kAk ga teng yopiq doirada saqlanar ekan. 34.3-teorema. Agar A ∈ L(X) bo`lsa, u holda σ(A) yopiq to`plamdir. Isbot. Operatorning spektri σ(A) regulyar nuqtalar to`plamining to`ldiruv- chi to`plami bo`lgani uchun, ρ(A) ning ochiq to`plam ekanligini ko`rsatish yetarli. Endi λ ∈ ρ(A) ixtiyoriy nuqta bo`lsin, ya'ni A − λI operatorning teskarisi mavjud va chegaralangan bo`lsin. U holda 32.6-teoremaga ko`ra, bar- cha δ, δ < ¡ °
°(A − λI) −1 ° ° ¢ −1 lar uchun A − λI − δI operatorning ham chegaralangan teskarisi mavjud. Demak, λ ∈ ρ(A) nuqta o`zining ε = ( |(A
atro bilan ρ(A) ga qarashli ekan. Bu esa λ nuqtaning ρ(A) to`plam uchun ichki nuqta ekanligini bildiradi. λ ning ixtiyoriyligidan 363
ρ(A) ning ochiq to`plam ekanligi kelib chiqadi. Demak, 20.4-teoremaga ko`ra σ(A) = C\ρ(A) yopiq to`plam. ∆ Quyidagi tasdiqni isbotsiz keltiramiaz. 34.4-teorema. A ∈ L(H) o`z-o`ziga qo`shma operator bo`lsin: U holda: (a) σ qol (A) − bo`sh to`plam. (b) σ(A) to`plam R ning qismi, ya'ni σ(A) ⊂ R. (c) A operatorning har xil xos qiymatlariga mos keluvchi xos vektorlari o`zaro ortogonaldir. 34.1-misol. L 2 [a, b] Hilbert fazosida erkin o`zgaruvchi x ga ko`paytirish operatori (33.3-misolga qarang), ya'ni A : L 2 [a, b] → L 2 [a, b], (Af )(x) = xf (x) operatorni qaraymiz. Uning nuqtali, qoldiq va muhim spektrini toping. Yechish. 33.3-misol natijasiga va u(x) = x = x = u(x) tenglikka ko`ra,
34.4-teoremaning (a) tasdig`iga ko`ra, σ qol (A) = ∅ . Ma'lumki, (Af )(x) = λf (x) ya'ni (x − λ)f(x) = 0 (34.2) tenglama ixtiyoriy λ ∈ C uchun yagona nol yechimga ega. Demak, A op- erator xos qiymatlarga ega emas, ya'ni σ pp (A) = ∅ . (34.2) tenglama faqat nol yechimga ega ekanligidan 32.3-teoremaga ko`ra, (A − λI)f(x) = g(x) tenglamaning ixtiyoriy g ∈ Im A da yagona yechimga ega ekanligi kelib chiqa- di. Ko`rsatish mumkinki A − λI operatorga teskari operator (A − λI)
(34.3) formula bilan aniqlanadi. Agar λ 6∈ [a, b] bo`lsa, u holda x − λ 6= 0, natijada (A − λI) −1 operator L 2 [a, b] fazoning hamma yerida aniqlangan va Banax teoremasiga ko`ra, u chegaralangan bo`ladi. Demak, λ 6∈ [a, b] regulyar nuqta, ya'ni σ(A) ⊂ [a, b]. Lekin (34.3) formula bilan aniqlangan teskari operator 364
λ ∈ [a, b] bo`lganda L 2 [a, b] fazoning hamma yerida aniqlanmagan. Demak, [a, b] ⊂ σ(A). Bulardan, σ(A) = [a, b]. Endi A operatorning spektridagi ix- tiyoriy nuqta uning muhim spektriga qarashli ekanligini ko`rsatamiz. Ixtiyoriy λ ∈ [a, b) uchun
f n (x) =
p n(n + 1), agar x ∈ A n := [λ + 1
1
), 0, agar x ∈ [a, b]\A n deymiz. Ma'lum nomerdan boshlab λ + 1
bo`ladi va bunday nomer- lar uchun kf
tenglik o`rinli. Bundan tashqari har xil n va m lar- da A
T
m = ∅ bo`lgani uchun (f
) = 0
tenglik o`rinli, ya'ni {f n } ortonormal sistema ekan. Ma'lumki, ixtiyoriy ortonormal sistema nolga kuch- siz ma'noda yaqinlashadi, shuning uchun {f
ketma-ketlik ham nolga kuchsiz ma'noda yaqinlashadi. Endi k(A − λI)f
norma kvadratini hisoblaymiz: k(A − λI)f n k 2 = n(n + 1) λ+ 1
Z
1
(t − λ) 2
3n 2 + 3n + 1 3 n 2 (n + 1) 2 → 0, n → ∞. Demak, ta'rifga ko`ra, λ ∈ [a, b) son A operatorning muhim spektriga qarashli ekan. λ = b nuqtani A operatorning muhim spektriga qarashli bo`lishini o`quvchiga mustaqil isbotlash uchun qoldiramiz. Shunday qilib, A operatorning spektri faqat muhim spektrdan iborat bo`lib, u [a, b] kesma bilan ustma-ust tushadi. Xulosa σ qol (A) = σ pp (A) = ∅, σ ess (A) = σ(A) = [a, b]. ∆ 34.2. 34.1-misolda qaralgan A operatorni C[a, b] Banax fazosida, ya'ni A : C[a, b] → C[a, b], Af (x) = xf (x) operatorni qaraymiz. Uning nuqtali va qoldiq spektrini toping. Yechish. Ma'lumki, ((34.2) ga qarang) (Af)(x) = λf(x) ya'ni (x − λ)f (x) = 0, f ∈ C[a, b] (34.4) 365
tenglama ixtiyoriy λ ∈ C uchun yagona nol yechimga ega. Demak, A op- erator xos qiymatlarga ega emas, ya'ni σ pp (A) = ∅. (34.4) tenglama faqat nol yechimga ega ekanligidan 32.3-teoremaga ko`ra (A − λI)f(x) = g(x) tenglamaning ixtiyoriy g ∈ ImA da yagona yechimga ega ekanligi kelib chiqadi. Demak, A − λI operatorga teskari operator mavjud va u (34.3) for- mula bilan aniqlanadi. Xuddi 34.1-misoldagi kabi ko`rsatishimiz mumkinki,
tenglik o`rinli. Haqiqatan ham, agar λ 6∈ [a, b] bo`lsa, u holda (34.3) ning o`ng tomoni ixtiyoriy g ∈ C[a, b] da uzluksiz funksiya bo`ladai, ya'ni D((A − λI) −1 ) = C[a, b] va teskari operatorlar haqidagi Banax teore- masiga ko`ra, (A − λI) −1 operator chegaralangan bo`ladi, demak λ regulyar nuqta, ya'ni σ(A) ⊂ [a, b]. Agar λ ∈ [a, b] bo`lsa, u holda (34.3) formu- la bilan aniqlangan (A − λI) −1 operator C[a, b] fazoning hamma yerida aniqlanmagan, bundan [a, b] ⊂ σ(A). Bulardan, σ(A) = [a, b] ekanligi kelib chiqadi. Endi σ(A) = σ qol (A) ekanligini ko`rsatamiz. Ixtiyoriy λ ∈ [a, b] uchun A − λI operatorning qiymatlar sohasi Im(A − λI) = {g ∈ C[a, b] : g(x) = (x − λ)f (x)} C[a, b] fazoda zich emas. Haqiqatan ham, Im(A−λI) chiziqli ko`pxillilikdagi ixtiyoriy g uchun g(λ) = 0 shart bajariladi. Agar biz f 0 (x) ≡ 1 desak, u holda ixtiyoriy g ∈ Im(A − λI) uchun kg − f 0
x∈[a, b] |g(x) − f 0 (x)| ≥ |g(λ) − f 0 (λ)| = 1 tengsizlik o`rinli. Demak, Im(A − λI) chiziqli ko`pxillilikdan f 0 (x) ≡ 1 elementga yaqinlashuvchi ketma-ketlik ajratish mumkin emas. Qoldiq spek- tr ta'riga ko`ra, ixtiyoriy λ ∈ [a, b] uchun λ ∈ σ qol (A) munosabat o`rinli. Bundan σ(A) ⊂ σ qol (A) kelib chiqadi. Teskari munosabat σ(A) ⊃ σ
(A) doim o`rinli. Demak, σ(A) = σ
(A) = [a, b]. ∆ 34.1 va 34.2-misollarda bir xil qonuniyat bo`yicha ta'sir qiluvchi A ope- rator har xil L 2 [a, b] va C[a, b] fazolarda qaralgan. Har ikki holda ham 366
A operatorning spektri [a, b] kesma bilan ustma-ust tushgan, lekin spektr- ning qismlarida (strukturasida) o`zgarish bo`ldi. Birinchi holda (34.1-misolda)
(A) = ∅ edi, ikkinchi holda σ
(A) = [a, b]. 34.3. Endi ` 2 Hilbert fazosida ko`paytirish operatorini, ya'ni A : ` 2
2
1
1
2
2
3
3
(34.5) operatorni qaraymiz (29.9, 33.2-misollarga qarang). Uning xos qiymatlarini va spektrini toping. Yechish. sup
bo`lgan holda, A ning chegaralangan ekanligi 29.9-misolda ko`rsatilgan. Bundan tashqari kAk = sup
tenglik isbot- langan edi. Ax = λ x tenglama λ = a
bo`lganda e n = (0, . . . , 0, 1, 0, . . .) nolmas yechimga ega. Demak, a
sonlar A operatorning xos qiymat- lari bo`lar ekan. Agar birorta ham n ∈ N da λ 6= a
bo`lsa, u holda (A − λI) operator teskarilanuvchan bo`ladi va (A − λI) −1 x = − µ
1
1
Download 1.42 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling