M. H. Shermatov, O. I. Egamberdiyev funksional analiz va integral tenglamalar
Download 1.42 Mb. Pdf ko'rish
|
funksional analiz va integral tenglamalar
Bizning farazimizga asosan bu qatorning har bir hadi [a, b] kesmada uzluksiz
funksiyadan iborat. Demak, agar bu qator [a, b] kesmada tekis yaqinlashuvchi bo`lsa, u holda uning yig`indisi biror uzluksiz funksiyani aniqlaydi.
va f(x) funksiyalar mos ravishda [a, b] × [a, b] kvadrat va [a, b] kesmada uzluksiz bo`lganligi uchun Veyershtrass teoremasiga ko`ra quyidagilar o`rinli:
|K(x, t)| ≤ M, ∀(x, t) ∈ [a, b] × [a, b], |f (x)| ≤ M f , ∀x ∈ [a, b]. (39.11) (39.10) qatorning n + 1 − chi hadidan iborat bo`lgan λ n (T n f )(x) ifodani
quyidagicha yozib olamiz: λ n (T n f )(x) = = λ n Z
a K(x, t) Z
a K(t, t 1 ) · · · Z b a K(t n−2 , t n−1 )f (t n−1 )dt n−1 · · · dt 1
(39.11) ga asosan λ
(T n f )(x) ni quyidagicha baholash mumkin |λ n (T n f )(x)| ≤ |λ| n M f M n (b − a) n . (39.12) Umumiy hadi (39.12) ko`rinishdagi bahoga ega bo`lgan qator yaqinlashuvchi bo`lishi uchun |λ|M(b − a) < 1 shartning bajarilishi yetarli. Demak, (39.10) qator λ parametrning |λ| < 1
(39.13) tengsizlikni qanoatlantiruvchi barcha qiymatlarida tekis yaqinlashuvchi bo`ladi. Agar (39.3) tenglama biror u(x) uzluksiz yechimga ega bo`lsa, u holda u (39.9) tenglamani ham qanoatlantiradi. u ning [a, b] kesmada uzluksizligidan |u(x)| ≤ M u , ∀ x ∈ [a, b]. (39.14) tengsizlik kelib chiqadi. U holda
(T n+1 u)(x)| ≤ |λ| n+1 M u M n+1 (b − a) n+1 . 421
Agar (39.13) tengsizlik bajariladi deb faraz etsak, u holda lim
n→∞ λ n+1 (T n+1 u)(x) = 0. Agar biz (39.9) da n → ∞ da limitga o`tsak u(x) = f (x) + λ(T f )(x) + λ 2 (T 2 f )(x) + · · · + λ n (T n f )(x) + · · · tenglikni hosil qilamiz. Demak, biz har bir n da (39.9) tenglamani qanoat- lantiruvchi u(x) funksiya (39.10) ko`rinishdagi qator shaklida tasvirlanishiga ishonch hosil qildik. Bevosita o`rniga qo`yish yordamida ko`rsatish mumkinki, (39.10) qator yi- g`indisi bo`lgan u(x) funksiya (39.3) tenglamani qanoatlantiradi. Buning uchun (39.10) qatorning yig`indisini u(x) bilan belgilab, bu tenglikning ikkala qis- mini λK(x, t) ga ko`paytirib va hosil bo`lgan tekis yaqinlashuvchi qatorni hadlab integrallaymiz. U holda biz quyidagilarni hosil qilamiz:
Z
a K(x, t)u(t)dt = λ Z
a K(x, t)[f (t) + λ Z
a K(t, t 1 )f (t 1 )dt 1 + · · · ]dt = = λ Z
a K(x, t)f (t)dt+λ 2 Z b a K(x, t) Z
a K(t, t 1 )f (t 1 )dt 1
Demak, haqiqatan ham (39.10) qatorning yig`indisi u(x) , (39.3) tenglamani qanoatlantirar ekan. Shunday qilib, quyidagi teorema isbot qilindi. 39.1-teorema. Agar A) va B) shartlar hamda (39.13) tengsizlik bajaril- sa, (39.3) integral tenglamaning yagona uzluksiz yechimi mavjud. Bu yechim [a, b] da absolyut va tekis yaqinlashuvchi (39.10) qator yig`indisi bilan ustma- ust tushadi. Ushbu
Z
a K(x, t)u(t)dt (39.15) tenglama (39.3) tenglamaning λ = 1 bo`lgan xususiy holidan iborat. Ush- bu holda ham biz yuqorida keltirgan mulohazalarimiz hech bir o`zgarishsiz takrorlanadi. 422
Qayd etish joizki, (39.3) integral tenglama (39.13) tengsizlik bajarilmasa ham uzluksiz yechimga ega bo`lishi mumkin. Bunga quyidagi misolda ishonch hosil qilish mumkin.
2
1 3
Z 1 0 (x + t)u(t)dt integral tenglama uchun |λ|M(b − a) = 2 > 1 bo`lib, tenglama u(x) = x ko`rinishdagi uzluksiz yechimga ega. Volterra tipidagi integral tenglamalar. Endi biz Volterra tipidagi ope- ratorlarning rezolventasini topish masalasini qaraymiz. Quyida keltirilgan tas- diqlardan shu narsa kelib chiqadiki, Volterra operatorining rezolventasi noldan farqli barcha nuqtalarda mavjud va chegaralangan bo`lar ekan. (39.4) Volterra tenglamasining o`ng tamoniga u(t) funksiyaning ifodasini ketma-ket qo`yib, quyidagini hosil qilamiz:
(V n f )(x) + λ n+1 (V n+1 u)(x). (39.16) Umumiy hadi λ
(V n f )(x) bo`lgan
f (x) + λ(V f )(x) + λ 2 (V 2 f )(x) + · · · + λ n (V n f )(x) + · · · (39.17) funksional qatorni qaraymiz. (39.11) tengsizlik bajarilganda (39.17) qatorning umumiy hadini quyidagicha baholash mumkin: |λ n (V n f )(x)| ≤ |λ| n M f M n (x − a) n n! ≤ |λ| n M f M n (b − a) n n! , (a ≤ x ≤ b). Umumiy hadi
(b − a) n n! bo`lgan musbat hadli qator λ, M f va M larning barcha qiymatlarida yaqin- lashadi. Shuning uchun (39.17) funksional qator absolyut va tekis yaqinlashadi. Agar (39.4) integral tenglama biror uzluksiz u(x) yechimga ega bo`lsa, u holda bu yechim (39.16) tenglamani ham qanoatlantiradi. (39.16) ning so`nggi 423
qo`shiluvchisi λ n+1 (V n+1 u)(x) uchun quyidagi baho ( x ∈ [a, b] ) o`rinli: |λ n+1 (V n+1 u)(x)| ≤ |λ| n+1 M u M n+1 (x − a) n+1 (n + 1)! ≤ |λ| n+1 M u M n+1 (b − a) n+1 (n + 1)! . Bundan quyidagi limitik munosabatni olamiz: lim
(V n+1 u)(x) ≡ 0. (39.16) da n → ∞ da limitga o`tib, biz (39.4) tenglamani qanoatlantiruv- chi u(x) funksiya (39.17) qator ko`rinishida ifodalanishini hosil qilamiz. Xud- di yuqorida ko`rsatilgani kabi, (39.17) qator yig`indisi u(x) funksiya (39.4) tenglamani qanoatlantirishini isbotlash mumkin. Demak, biz quyidagi tasdiqni isbotladik. 39.2-teorema. Agar A) va B) shartlar bajarilsa, u holda barcha λ lar uchun (39.4) integral tenglama yagona uzluksiz yechimga ega. Bu yechim [a, b] da absolyut va tekis yaqinlashuvchi (39.17) qator ko`rinishida ifodalanadi. Bu yerda olingan natijalarni o`zgarishsiz ravishda u(x) = f (x) + Z
a K(x, t)u(t)dt tenglamaga λ = 1 deb tadbiq etish mumkin. 39.2. Ketma-ket yaqinlashishlar usuli. Shuni qayd etish joizki, ketma- ket yaqinlashishlar usuli yuqorida bayon qilingan ketma-ket o`rniga qo`yish usulidan farq qiladi. Ketma-ket yaqinlashishlar usulida C[a, b] dan ixtiyoriy
0 funksiyani olamiz va uni (39.3) tenglama o`ng tomonidagi u(t) ning o`rniga qo`yib u 1 (x) = f (x) + λ Z b a K(x, t) u 0 (t)dt ni olamiz. Hosil qilingan u 1 (x) funksiya ham A) va B) shartlarga ko`ra [a, b] kesmada uzluksiz funksiya bo`ladi. (39.3) tenglama o`ng tomonidagi u(t) ning o`rniga u 1 (t) ni qo`yib u 2 (x) = f (x) + λ Z b a K(x, t)u 1 (t)dt 424 ni hosil qilamiz. Bu jarayonni davom ettirish natijasida biz u 0 (x), u 1 (x), u 2 (x), · · · , u n (x), · · · funksiyalar ketma-ketligini hosil qilamiz. Agar biz (39.1) Fredholm operatori ko`rinishidan foydalansak, u holda yuqoridagi ketma-ketlikning hadlari mos ravishda quyidagi tengliklar bilan aniqlanishi kelib chiqadi:
1 (x) = f (x) + λ(T u 0 )(x) ... ... ... ... ... ... u n−1 (x) = f (x) + λ(T u n−2 )(x) u n (x) = f (x) + λ(T u n−1 )(x).
Bu tengliklardan u n (x) uchun quyidagini hosil qilamiz
(x) = f (x) + λ(T f )(x) + λ 2 (T 2 f )(x) + · · · + λ n−1 (T n−1 f )(x) + R n (x). Bu yerda
(x) = λ n (T n u 0 )(x). u 0 (x) funksiyaning uzluksizligidan R n (x) uchun quyidagi bahoga ega bo`lamiz:
(x)| ≤ |λ| n M u 0
n (b − a) n . Bu yerdan, (39.13) tengsizlik bajarilgan holda quyidagi limitik munosabat kelib chiqadi: lim
n→∞ R n (x) ≡ 0. (39.10) qator (39.13) shartda absolyut va tekis yaqinlashadi. Shuning uchun
ning ortishi bilan u n (x) ketma-ketlik (39.10) qator yig`indisi bo`lgan u(x) funksiyaga tekis yaqinlashadi, ya'ni lim
(x) = u(x). Ushbu jarayonda hosil qilinayotgan har bir u
(x) funksiya tanlangan u 0 (x) funksiyaga bog`liq bo`lib, lekin u(x)− limitik funksiya u 0 (x) funksiyaning tan- lanishidan bog`liq emas. 425
Endi biz yechimni yagonaligini isbotlaymiz. Faraz qilamiz, yana bitta v(x) 6= u(x) yechim mavjud bo`lsin. u 0 (x) sifatida shu v(x) funksiyani o`zini olamiz, ya'ni u 0 (x) = v(x). U holda ravshanki, har bir u n (x) funksiya v(x) bilan ustma-ust tushadi va o`z navbatida ularning limiti yana v(x) funksiyadan iborat bo`ladi. Yuqorida ta'kidlaganimizdek, u
(x) larning limiti u(x) , u 0 (x) ning tanlanishidan bog`liq emas. Bu esa u(x) = v(x) ekanligini anglatadi. Bu zidlik qaralayotgan tenglama yechimining yagonaligini isbotlaydi. Fredholm tenglamasining Volterra tomonidan berilgan yechimi. 39.1-ta'rif. Agar M(b − a) < 1 shart bajarilsa, ushbu −(K 1 (x, t) + K 2 (x, t) + · · · + K n (x, t) + · · · ) (39.18) qator absolyut va tekis yaqinlashuvchi bo`ladi. Uning yig`indisi k(x, t) funk- siya K(x, t) yadroning o`zaro to`ldiruvchi funksiyasi deb ataladi. Bu yerda K n (x, t) lar (39.5) tenglik bilan aniqlanadi. O`zaro to`ldiruvchi funksiya k(x, t) quyidagi tengliklarni qanoatlantiradi: K(x, t) + k(x, t) = Z
a K(x, s)k(s, t)ds = Z
a k(x, s)K(s, t)ds. (39.19) Haqiqatan ham,
Z
a K 1 (x, s)[K 1 (s, t) + · · · + K n−1 (s, t) + · · · ]ds = = Z
a [K 1 (x, s) + · · · + K n−1 (x, s) + · · · ]K 1 (s, t)ds. Bu tengliklardagi kvadrat qavs ichidagi ifodalar (39.18) ga asosan mos ravishda −k(s, t) va −k(x, s) ga teng bo`lib, bu (39.19) ni isbotlaydi. Fredholm tenglamasi, ya'ni (39.3) tenglamaning λ = 1 bo`lgan holda Volterra tomonidan berilgan yechish usulini bayon qilamiz. Faraz qilaylik, k(x, t) funksiya K(x, t) yardroning o`zaro to`ldiruvchi funksiyasi, u(x) esa (39.15) tenglamaning uzluksiz yechimi bo`lsin, ya'ni u(t) = f (t) + Z
a K(t, t 1 )u(t 1 )dt 1
426
Bu tenglikning ikkala qismini k(x, t)− o`zaro to`ldiruvchi funksiyaga ko`paytirib, t o`zgaruvchi bo`yicha [a, b] kesmada integrallaymiz: Z
Z
a k(x, t)f (t)dt + Z
a Z
a k(x, t)K(t, t 1 ) dt u(t 1 )dt 1 =
Z b a k(x, t)f (t)dt + Z
a [K(x, t 1 ) + k(x, t 1 )] u(t 1 )dt 1 . Bu yerda biz (39.19) munosabatdan foydalandik. Oxirgi tenglikdan esa Z
Z
a K(x, t) u(t) dt = 0 (39.20) ni olamiz. (39.15) ga asosan Z
a K(x, t)u(t)dt = u(x) − f (x) bo`lib, uni (39.20) ga qo`yib, quyidagi ifodani olamiz: u(x) = f (x) − Z
a k(x, t)f (t)dt. (39.21) Shunday qilib, agar (39.15) integral tenglama biror uzluksiz yechimga ega bo`lsa, u yagona bo`ladi va (39.21) tenglik bilan ifodalanadi. Demak, biz quyidagi tasdiqni isbotladik. 39.3-teorema. A), B) va M(b − a) < 1 shartlar bajarilsin, (39.15) tenglama yagona uzluksiz yechimga ega va u (39.21) formula bilan ifodalanadi. Integral tenglamalarni yechishga doir misollar. Endi biz integral tenglamalarni yuqorida keltirilgan usullar bilan yechishga doir misollar kelti- ramiz.
39.1-misol. Quyidagi u(x) = 1 + λ Z
0
(39.22) integral tenglamani ketma-ket o`rniga qo`yish usuli bilan yeching. Yechish. Bu Volterra tipidagi integral tenglama, 39.2-teoremaga ko`ra u barcha λ larda yagona yechimga ega. Bu integral tenglama uchun ketma-ket 427
o`rniga qo`yish usulini qo`llash mumkin. Bu misolda f(x) = 1 . Endi (V n f )(x) larni hisoblaymiz: (V f )(x) = Z
0
Z
0
(V 2
Z
0 Z
0 f (t 1 )dt 1 dt = Z
0
Z
0
1 = Z x 0
x 2 2 . Xuddi shunday (V 3
ni hisoblash mumkin. (V 3
Z
0
Z
0
Z
0
Z
0
Z
0
Z
0
2 2
x Download 1.42 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling