M. H. Shermatov, O. I. Egamberdiyev funksional analiz va integral tenglamalar
Download 1.42 Mb. Pdf ko'rish
|
funksional analiz va integral tenglamalar
37.2-teorema. Agar K(x, y) yadro (37.5) shartni qanoatlantirsa, u holda
2 [a, b] fazoda (37.6) tenglik bilan aniqlanuvchi T operator kompakt va uning normasi uchun quyidagi tengsizlik o`rinli k T k ≤ s Z b a Z
a |K(s, t)| 2
(37.7) Isbot. Avvalo shuni ta'kidlaymizki, Fubini teoremasi va (37.5) shartga ko`ra, deyarli barcha s lar uchun Z
a |K(s, t)| 2
integral mavjud. Boshqacha aytganda, K(s, t) funksiya t ning funksiyasi sifatida deyarli barcha s larda L 2 [a, b] fazoga qarashli. Kvadrati bilan in- tegrallanuvchi funksiyalarning ko`paytmasi integrallanuvchi bo`lgani uchun, (37.6) ning o`ng tomonidagi integral deyarli barcha s lar uchun mavjud, ya'ni
funksiya deyarli hamma yerda aniqlangan. ψ ∈ L 2 [a, b] ekanligini ko`rsatamiz. Koshi-Bunyakovskiy tengsizligiga ko`ra, deyarli barcha s lar uchun |ψ(s)| 2 = ¯ ¯ ¯ ¯ Z
a K(s, t) φ(t) dt ¯ ¯ ¯ ¯ 2 ≤ ≤ Z
a |K(s, t)| 2
Z
2
2 Z
a |K(s, t)| 2
398
tengsizlikni olamiz. Oõirgi ifodani a dan b gacha s bo`yicha integrallab va |K(s, t)| 2 dan takroriy integralni ikki karrali integralga almashtirib, quyidagi tengsizlikka ega bo`lamiz kT φk 2 = Z b a |ψ(s)| 2
2 Z
a Z
a |K(s, t)| 2
Bu yerdan |ψ(s)| 2 ning integrallanuvchanligi va (37.7) tengsizlik kelib chiqadi. Endi T operatorning kompaktligini ko`rsatish qoldi. {ψ n } sistema L 2 [a, b] fazoda to`la ortonormal sistema bo`lsin. U holda {ψ m (s) ψ n (t)} ko`paytmalar sistemasi L 2 ([a, b] × [a, b]) fazoda to`la ortonormal sistemani tashkil qiladi va demak, K(s, t) = ∞ X
∞ X
a mn ψ m (s) ψ n (t) yoyilma o`rinli. Endi
(s, t) = N X
N X
a mn ψ m (s) ψ n (t) yadroga mos Fredholm operatorini T
bilan belgilaymiz. Bu operator kom- pakt, chunki u chegaralangan va L 2 [a, b] fazoni chekli N− o`lchamli qism fazoga akslantiradi. Haqiqatan ham, iõtiyoriy φ ∈ L 2 [a, b] uchun (T N φ) (s) = Z
a K N (s, t) φ(t)dt = =
X
N X
a mn ψ m (s) Z
(t) dt = N X
ψ m (s) N X
a mn b n , bu yerda b n = R b a f (t) ψ n (t) dt. Demak, T
operator L 2 [a, b] fazoni ψ 1
2
funksiyalarning chiziqli qobig`i bo`lgan N− o`lchamli qism fazoga aks- lantiradi. K
(s, t) funksiya K(s, t) funksiyaning {ψ
(s) ψ n (t)} sistema bo`yicha Furye qatorining qismiy yig`indisidan iborat. Shuning uchun, N → ∞ da Z b a Z
a |K(s, t) − K N (s, t)| 2
399
Endi (37.7) tengsizlikni T − T N operatorga qo`llasak, kT − T N k ≤ s Z b a Z
a |K(s, t) − K N (s, t)| 2
Shunday qilib, {T N } kompakt operatorlar ketma-ketligi norma bo`yicha T operatorga yaqinlashadi. Kompakt operatorlarning asosiy xossalari mavzusida- gi 36.1-natijaga asosan T ham kompakt operator bo`ladi. ∆ Eslatmalar. 1. 37.2-teoremaning isboti davomida biz shu narsani o`rnatdikki, har qan- day Fredholm operatori chekli o`lchamli operatorlarning norma bo`yicha limi- tidir. 2. T 1 , T 2
(37.6) ko`rinishdagi ikkita operator va K 1
2
ularga mos keluvchi yadrolar bo`lsin. Agar barcha φ ∈ L 2 [a, b] lar uchun T 1
2
bo`lsa, u holda deyarli hamma yerda K 1 (s, t) = K 2 (s, t). Haqiqatan ham, agar barcha φ ∈ L 2 [a, b] lar uchun (T 1
2
Z
(K 1 (s, t) − K 2 (s, t)) φ(t)dt = 0 bo`lsa, deyarli barcha s ∈ [a, b] larda Z
a |K 1 (s, t) − K 2 (s, t)| 2
va demak, kK 1
2
2 = Z b a Z
a |K 1 (s, t) − K 2 (s, t)| 2
Bu yerdan bizning tasdig`imiz K 1 (s, t) = K 2 (s, t) kelib chiqadi. Ma'lumki,
2 ¡ [a, b] 2 ¢ fazoda ekvivalent funksiyalar bitta element sifatida qaraladi, shu- ning uchun aytish mumkinki, integral operatorlar bilan yadrolar o`rtasidagi moslik o`zaro bir qiymatlidir. 37.3-teorema. T − K(s, t) yadro bilan aniqlanuvchi Fredholm opera- tori bo`lsin. U holda unga qo`shma bo`lgan T
operator K(t, s) yadro bilan aniqlanadi. 400
Isbot. Fubini teoremasidan foydalanib, quyidagiga ega bo`lamiz: (T f, g) = Z
½Z
a K(s, t)f (t)dt ¾
Z
Z
a K(s, t)f (t)dtg(s)ds = = Z b a ½Z
a K(s, t)g(s)ds ¾
Z
½Z
a K(t, s)g(t)dt ¾
∗ g). Bu yerdan (T
Z
a K(t, s)g(t)dt tenglik, ya'ni teoremaning tasdig`i kelib chiqadi. ∆ Õususan, (37.6) ko`rinishdagi T operator L 2 [a, b] fazoda o`z-o`ziga qo`shma, ya'ni T ∗ = T bo`lishi uchun ((33.14) ga qarang)
(37.8) shartning bajarilishi yetarli va zarurdir. Haqiqiy Hilbert fazosi (va demak haqiqiy K yadro) qaraladigan holda o`z-o`ziga qo`shmalik sharti bo`lib, K(s, t) = K(t, s) tenglik õizmat qiladi. (37.8) shartni qanoatlantiruvchi yadrolar sim- metrik yadrolar deyiladi. Hilbert-Shidt usuli. Endi (37.8) shartni qanoatlantiruvchi yadroli integ- ral tenglamani o`rganamiz. Yuqorida aytilganidek, bu holda (T φ)(s) = Z
o`z-o`ziga qo`shma kompakt operator. Demak, bu operatorga Hilbert-Shmidt teoremasini qo`llash mumkin. (37.2) tenglamani qisqacha
(37.9) ko`rinishda yozamiz. Hilbert-Shmidt teoremasiga asosan, T operator uchun
õos qiymatlarga mos keluvchi õos funksiyalarning shunday {ψ n } ortonor-
mal sistemasi mavjudki, iõtiyoriy ξ ∈ L 2 [a, b] element yagona usul bilan ξ = X
a n ψ n + ξ 0 , ξ 0 ∈ Ker T, 401
ko`rinishda ifodalanadi. Shunday qilib, f = X
b n ψ n + f 0 , f 0 ∈ Ker T, (37.10) deymiz va (37.9) tenglamaning yechimini
X
x n ψ n + φ 0 , φ 0 ∈ Ker T, (37.11) ko`rinishda izlaymiz. (37.10), (37.11) yoyilmalarni (37.9) ga qo`yib, X
x n ψ n + φ 0 = X n=1 x n λ n ψ n + X n=1 b n ψ n + f 0 tenglamaga kelamiz, ya'ni X
(1 − λ n )x n ψ n + φ 0 = X n=1 b n ψ n + f 0 . Bunday yoyilma yagona bo`lganligi sababli φ 0 = f 0 , x n (1 − λ n ) = b n , n = 1, 2, 3, . . . . Agar λ n 6= 1 bo`lsa, u holda x n = b n (1 − λ n )
va λ
= 1
bo`lsa, b n = 0. Ko`rinib turibdiki, λ
= 1
holda b n = 0
shart (37.9) tenglamaning yechim- ga ega bo`lishi uchun yetarli va zarurdir. Bunday λ n = 1
uchun x n − iõtiyoriy. Shu bilan quyidagi teorema isbotlandi. 37.4-teorema. Agar 1 soni T operator uchun õos qiymat bo`lmasa, u holda (37.9) tenglama iõtiyoriy f uchun yagona yechimga ega. Agar 1 soni
operator uchun õos qiymat bo`lsa, u holda (37.9) tenglama yechimga ega bo`lishi uchun f funksiya 1 soniga mos keluvchi barcha õos funksiyalarga ortogonal bo`lishi yetarli va zarurdir. Bu holda (37.9) tenglama yechimlarining soni cheksizdir. 37.2. L 2 [−π, π] Hilbert fazosida u(x) = λ 2π Z
(1 + cos x cos y)u(y)dy + f (x) := (T λ u)(x) + f (x) (37.12) 402
integral tenglama berilgan. Parametr λ ∈ R ning qanday qiymatlarida T λ uchun bir soni xos qiymat bo`ladi? Yechish. Qaralayotgan integral tenglamaning yadrosi
2π (1 + cos x cos y) haqiqiy qiymatli va simmetriklik shartini qanoatlantiradi, ya'ni K(x, y) = K(y, x) ⇐⇒ T ∗ λ = T λ . Endi xos qiymat uchun tenglama T λ u = u ni qaraymiz, ya'ni: λ 2π Z
2π cos x Z
−π cos y u(y)dy = u(x). (37.13) Agar biz (37.13) da α = Z
−π u(y)dy va β = Z
−π cos y u(y)dy (37.14) belgilashlarni kiritsak, u holda u(x) uchun quyidagi ifodani olamiz: u(x) = λ 2π α + λ 2π β cos x. (37.15) (37.15) ni (37.14) ga qo`yib, Z
−π dy = 2π, Z
−π cos ydy = 0, Z
cos
2 ydy = π (37.16) tengliklardan foydalansak, α va β larga nisbatan quyidagi tenglamalar sis- temasini olamiz:
α = π R
µ
2π α + λ 2π β cos y ¶
β = π R
cos y µ
2π
2π β cos y ¶
λ 2
Bu tenglamalar sistemasi nolmas yechimga ega bo`lishi uchun uning determi- nanti ∆(λ) ning nol bo`lishi zarur va yetarlidir, ya'ni ∆(λ) = (1 − λ)(1 −
2 ) = 0. (37.17) 403
(37.17) dan λ = 1 yoki λ = 2 larni olamiz. Demak, λ parametrning λ 1 = 1 va λ 2 = 2 qiymatlarida T λ uchun 1 soni xos qiymat bo`ladi. Endi T 1
va T 2
tenglamalarni yechamiz. Yuqorida bayon qilinganlardan bu tenglamalarning yechimlari mos ravishda u 1 (x) = C va u 2 (x) = C · cos x (C = const) ekanliklari kelib chiqadi. 37.3. 37.2-misolda qaralgan (37.12) integral tenglamaga λ /∈ { 1; 2} bo`lgan holda 37.4-teoremani qo`llang va (37.12) integral tenglamani yeching. Yechish. Agar λ /∈ { 1; 2} bo`lsa, u holda T
operator uchun bir xos qiymat emas, 37.4-teoremaga ko`ra, (37.12) integral tenglama istalgan f ∈
2 [−π, π] da yagona yechimga ega. (37.14) belgilashdan foydalansak, (37.12) tenglamani quyidagicha yozishimiz mumkin: u(x) = f (x) + λ 2π α + λ 2π β cos x. (37.18) (37.18) ni (37.14) ga qo`yib, (37.16) tengliklardan foydalansak, α va β larga nisbatan quyidagi tenglamalar sistemasini olamiz:
α = π R
f (y)dy + αλ, β = π R
cos y f (y)dy +
2
Bu sistema λ /∈ { 1; 2} da yagona yechimga ega va
1 1 − λ π R
f (y)dy, β = 2 2 − λ π R
cos y f (y)dy.
va β larning bu qiymatlarini (37.18) ga qo`yib, (37.12) tenglamaning yechi- mini olamiz:
2π 1 1 − λ π Z
f (y)dy + λ π 1 2 − λ cos x π Z
cos y f (y)dy. (37.19) 37.4. 37.2-misolda qaralgan tenglamani λ = 1 bo`lgan holda, ya'ni u(x) = 1 2π Z π −π (1 + cos x cos y)u(y)dy + f (x) (37.20) 404
tenglamani yeching. Yechish. Agar λ = 1 bo`lsa, u holda T λ operator uchun bir xos qiymat bo`ladi. 37.4-teoremaga ko`ra, (37.20) tenglama yechimga ega bo`lishi uchun
funksiya T 1
tenglamaning barcha yechimlariga, ya'ni u(x) = const ga (37.2-misolga qarang) ortogonal bo`lishi zarur va yetarli. Demak, (37.20) tenglama yechimga ega bo`lishi uchun Z
Download 1.42 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling