M. H. Shermatov, O. I. Egamberdiyev funksional analiz va integral tenglamalar
Download 1.42 Mb. Pdf ko'rish
|
funksional analiz va integral tenglamalar
. Bu yerda quyidagi ikki hol bo`lishi mumkin. i) Chekli qadamdan so`ng, biz shunday M
qism fazoga ega bo`lamizki, bu fazoning barcha ξ elementlarida (Aξ, ξ) = 0 bo`ladi. ii) Ixtiyoriy n ∈ N uchun M ⊥ n qism fazoda (Aξ, ξ) 6≡ 0. Birinchi holda 36.6-lemmadan kelib chiqadiki, A operator M
qism fazoni nolga o`tkazadi, ya'ni M
qism fazo λ = 0 xos qiymatga mos keluvchi xos vektorlardan iborat. Bu holda qurilgan {φ
vektorlar sistemasi chekli sondagi elementdan iborat. Ikkinchi holda xos vektorlarning {φ n } ketma-ketligi hosil bo`lib, ularning har biri uchun λ
Bu holda λ n → 0 ekanligini ko`rsatamiz. {φ n } ketma-
ketlik (har qanday ortonormal sistema kabi) nolga kuchsiz yaqinlashadi, chunki ixtiyoriy f ∈ H uchun uning Furye koetsiyentlari c n = (f, φ n ) uchun ∞ X
|c n | 2
2 munosabat o`rinli. Qator yaqinlashishining zaruriy shartidan lim n→∞ (f, φ n ) = 0
ekanligi kelib chiqadi. A operatorning kompaktligidan Aφ n = λ n φ n ketma-
ketlik nolga kuchli ma'noda yaqinlashadi, ya'ni lim
n→∞ kAφ n k = lim n→∞ |λ n | = 0. Quyidagicha belgilash kiritamiz M ⊥ = H ª M ({φ k } ∞ k=1 ) =
\ n=1 M ⊥ n . Faraz qilaylik, M ⊥ bo`sh bo`lmasin. Agar ξ ∈ M ⊥ va ξ 6= 0 bo`lsa, u holda ixtiyoriy n ∈ N uchun
2
390
Bu yerdan limitga o`tsak, (Aξ, ξ) = 0. 36.6-lemmani M
qism fazo uchun qo`llab, Aξ = 0 ga ega bo`lamiz, ya'ni KerA = M ⊥ . {φ n } sistemaning qurilishidan ko`rinib turibdiki, ixtiyoriy ξ ∈ H = M ⊕ M ⊥ vektor
ξ = X
c k φ k + ξ 0 , ξ 0 ∈ M ⊥ = KerA, ko`rinishda tasvirlanadi. Bu yerdan
X
λ k c k φ k . ∆ Endi H da kompakt operatorlarga misollar keltiramiz. 36.2. ` 2 Hilbert fazosida {a n } ga ko`paytirish operatorini, ya'ni A : ` 2
2
1
1
2
2
operatorni qaraymiz. A ∈ K(` 2 )
lim n→∞ a n = 0
(36.4) shartning bajarilishi zarur va yetarli ekanligini isbotlang. Isbot. Yetarliligi. (36.4) shart bajarilsin. Agar biz A operatorga tekis yaqinlashuvchi kompakt operatorlar ketma-ketligi mavjud ekanligini ko`rsata olsak, u holda 36.1-natijaga ko`ra, A kompakt operator bo`ladi. A
operator- larni quyidagicha quramiz:
: ` 2
2
n x = (a 1
1
2
2
35.3-misolga ko`ra, har bir n ∈ N da A n operatorlar kompakt. Bundan tashqari A
operatorlar ketma-ketligi A operatorga tekis yaqinlashadi. Haqi- qatan ham, 29.9-misolga ko`ra
391
Bundan va (36.4) shartdan lim
n→∞ kA − A n k = lim n→∞ sup
n |a k | = 0. Demak, 36.1-natijaga ko`ra, A kompakt operator bo`ladi. Zaruriyligi. Faraz qilaylik, A kompakt operator bo`lsin. U holda nolga kuchsiz yaqinlashuvchi ixtiyoriy {x n } ⊂ ` 2 ketma-ketlik uchun Ax n ketma-
ketlik nolga kuchli yaqinlashuvchi bo`ladi. Nolga kuchsiz yaqinlashuvchi ketma- ketlik sifatida ` 2 fazodagi ortonormal bazis {e n } ∞ n=1 ni ((23.8) ga qarang) olamiz. 34.3-misolga ko`ra, Ae
= a n e n tenglik o`rinli. {Ae n } ketma-ketlik- ning nolga yaqinlashishidan lim
n→∞ kAe n k = lim n→∞ ka n e n k = lim n→∞ |a n | ke n k = lim n→∞ |a n | = 0 ni olamiz. Demak, (36.4) shart bajariladi. ∆ 36.3. 35.4-misolda qaralgan integral operatorni, ya'ni (Af )(x) = Z
−π cos(x − y) f (y) dy, f ∈ L 2 [−π, π] operatorni qaraymiz. A operator Hilbert-Shmidt teoremasi shartlarini qanoat- lantiradimi? Yechish. A operatorning kompaktligi 35.4-misolda ko`rsatilgan edi. 33.4- misolda L 2 [a, b] fazoda K(x, y) yadroli integral operatorning qo`shmasi topi- lib, integral operatorning o`z-o`ziga qo`shma bo`lishining zarur va yetarli sharti (33.14) ko`rinishda bo`lishi keltirilgan edi. Qaralayotgan A operator uchun (33.14) shartning bajarilishini tekshiramiz. Bizning holimizda K(x, y) = cos(x − y) bo`lgani uchun
tenglik o`rinli. Demak, A = A ∗ . Shunday qilib, A operator Hilbert-Shmidt teoremasi shartlarini qanoatlantiradi. ∆ 392 36.4. 36.3-misolda qaralgan A operatorning xos qiymat va xos funksiya- larini toping. Yechish. Xos qiymatga nisbatan tenglama Af = λf, ya'ni Z
−π cos(x − y) f (y) dy = λf (x) tenglamani qaraymiz. Bu tenglamani quyidagicha ham yozish mumkin.
Z
−π cos y f (y) dy + sin x Z
sin y f (y) dy = = α cos x + β sin x. (36.5) Bu yerda
Z
−π cos y f (y) dy, β = Z
−π sin y f (y) dy. (36.6) Ikki holni alohida qaraymiz: i) λ = 0, ii) λ 6= 0. i) Bu holda α cos x + β sin x = 0 ga ega bo`lamiz. u 1 (x) = cos x va v 1 (x) = sin x elementlar chiziqli bog`lanmagan, shuning uchun α = β = 0. Demak, (36.6) ga ko`ra, Z
cos y f (y) dy = 0, Z
sin y f (y) dy = 0 (36.7) bo`ladi. (36.7) shartni qanoatlantiruvchi elementlar to`plami A operatorning yadrosini tashkil qiladi. Boshqacha aytganda, (36.7) shartni qanoatlantiruvchi elementlar to`plami u 1 (x) = cos x va v 1 (x) = sin x elementlarga ortogonal qism fazo. Bu qism fazoda 1
2π , ½
n (x) = 1
cos nx ¾
½
n (x) = 1
sin nx ¾
sistema ortonormal bazis bo`ladi. Demak, dim KerA = ∞. Shunday ekan λ = 0 soni A operator uchun cheksiz karrali xos qiymat bo`ladi. Endi λ 6= 0 bo`lsin, ya'ni ii) holni qaraymiz. (36.5) dan foydalansak, Af =
tenglamaning yechimi f uchun quyidagi ko`rinishni olamiz: f (x) = α λ cos x + β λ sin x. (36.8) 393
Bu yerda α va β koetsiyentlar noma'lumlar, chunki ular izlanayotgan f funksiyaning integrali orqali ifodalangan. Agar biz f ning (36.8) ifodasini (36.6) ga qo`ysak, α va β noma'lumlarga nisbatan quyidagi tenglamalar sis- temasiga ega bo`lamiz:
α = π R
cos y ·
λ cos y + β λ sin y ¸
R
sin y ·
λ cos y + β λ sin y ¸
Bu tenglama faqatgina λ = π da nolmas yechimga ega. Bu holda α va β lar sifatida ixtiyoriy sonni olish munkin. (36.8) ga ko`ra
1 cos x + C 2 sin x (36.9) element λ = π xos qiymatga mos keluvchi xos funksiya bo`ladi. Demak, A − πI operatorning yadrosi ikki o`lchamli qism fazo ekan. Bundan λ = π xos qiymatning karraligi 2 ga teng ekanligi kelib chiqadi. ∆ Agar biz 36.3-misolda qaralgan A operatorga Hilbert-Shmidt teoremasini qo`llasak, λ 1 = λ 2 = π va λ
= 0, n ≥ 3 ekanligini hosil qilamiz. Kompakt operatorlarning muhim sin sifatida L 2 [a, b] fazodagi integral operatorlarni qarash mumkin. 36.5. Har bir x ∈ L 2 [a, b] elementga (Ax)(s) = Z
formula bo`yicha ta'sir qiluvchi A operatorni kompaktlikka tekshiring. Bu yer- da K(·, ·) integral operatorning yadrosi, u [a, b]×[a, b] da uzluksiz funksiya. Ko`rsatma. A operator uchun 37- dagi 37.2-teorema shartlari bajarili- shini ko`rsating. Mustaqil ishlash uchun savol va topshiriqlar 1.
2 [0, 1] − fazoda chekli o`lchamli operatorga misol keltiring. 394
2. A : H → H o`z-oziga qo`shma, chegaralangan operator. m va M sonlar (Ax, x) funksionalning birlik shardagi aniq quyi va aniq yuqori chegaralari bo`lsin. σ(A) ⊂ [m, M] munosabatni isbotlang. 3. O`z-oziga qo`shma, chegaralangan A operator uchun m, M ∈ σ(A) munosabatni isbotlang. 4. Shunday o`z-oziga qo`shma, chegaralangan A operatorga misol keltir- ingki, σ(A) ∩ (m, M) = ∅ bo`lsin. 5. O`z-oziga qo`shma, chegaralangan A : H → H operator uchun sup kxk=1 |(Ax, x)| = S 1 = k A k tenglikni isbotlang. 6.
kesmada uzluksiz funksiya. L 2 [0, 1] fazoda (Af)(x) = u(x) f (x) tenglik bilan aniqlangan A operatorga qo`shma operatorni toping. Natijani u(x) = cos x + i sin x bo`lgan holda tekshirib ko`ring. 7.
2 [−π, π] Hilbert fazoda aniqlangan (Af )(x) = Z
(1 + cos x cos y) f (y) dy operatorning o`z-oziga qo`shma va kompakt ekanligini ko`rsating. |(Ax, x)| =
funksionalning birlik shardagi aniq yuqori chegarasini toping. A operatorning noldan farqli xos qiymatlari sonini toping. 8.
2 [−π, π] Hilbert fazoda berilgan (Af )(x) = 1
X
1 2
Z π −π cos nx cos ny f (y) dy operatorning o`z-oziga qo`shma ekanligini ko`rsating. Kompaktlikka tek- shiring. Noldan farqli xos qiymatlarini toping. Ularga mos xos funksiya- larning {φ
sistemasini quring. Bu operatorga Hilbert-Shmidt teore- masini qo`llang va M
qism fazoning tavsini bering. 395
37- §. Chiziqli integral tenglamalar Funksional fazoda (masalan, C[a, b], L 2 [a, b], C 2 [a, b] ) tenglama beril- gan bo`lib, noma'lum element funksiyadan iborat bo`lsa, bunday tenglama funksional tenglama deyiladi. Agar funksional tenglamada noma'lum funksiya integral ostida bo`lsa, u holda tenglama integral tenglama deyiladi. Masalan, φ(s) = Z
a K(s, t) g(φ(t), t) dt tenglama φ ga nisbatan integral tenglamadir, bu yerda K(s, t), g(s, t) − berilgan funksiyalar. Integral tenglamadagi ifoda noma'lum funksiyaga nisbatan chiziqli bo`lgan holda tenglama chiziqli integral tenglama deyiladi. Quyidagi tenglamalar chi- ziqli integral tenglamalarga misol bo`ladi: Z
(37.1) φ(s) = Z
a K(s, t) φ(t) dt + f (s). (37.2) Bu yerda φ noma'lum funksiya, K(s, t) va f(s) ma'lum funksiyalar. (37.1) va (37.2) tenglamalar mos ravishda birinchi va ikkinchi tur Fredholm tengla- malari deyiladi. Õususan, K(s, t) funksiya t > s qiymatlar uchun K(s, t) = 0 shartni qanoatlantirsa, u holda (37.1) va (37.2) tenglamalar mos ravishda Z
a K(s, t) φ(t) dt + f (s) = 0, (37.3) φ(s) = Z
a K(s, t) φ(t) dt + f (s) (37.4) ko`rinishlarga ega bo`ladi. Bunday tenglamalar birinchi va ikkinchi tur Volter- ra tenglamalari deyiladi. Volterra tenglamalari Fredholm tenglamalarining õususiy holi bo`lsada, ular alohida o`rganiladi, chunki Volterra tenglamalari o`ziga õos bo`lgan õossalarga ega. 396
Agar (37.1)-(37.4) tenglamalarda f funksiya nolga teng bo`lsa, bu tengla- malar bir jinsli deyiladi. 37.1-misol. Quyidagi
Z
0
(s − t) α dt, (0 < α < 1, f (0) = 0) tenglama φ noma'lumga nisbatan Abel tenglamasi deyiladi. Bu tenglama Vol- terra tenglamalarining õususiy holi bo`lib, 1823 yilda N. Abel tomonidan qa- ralgan, uning yechimi φ(t) = sin απ π Z
0
(s)ds (t − s) 1−α ko`rinishga ega. Biz bu yerda faqat ikkinchi tur Fredholm tenglamasini qaraymiz. L 2 [a, b] kompleks Hilbert fazosida ikkinchi tur Fredholm tenglamasini, ya'ni (37.2) tenglamani olamiz. Bu tenglamada f ma'lum, φ noma'lum funksiyalar bo`lib, ular L 2 [a, b] fazoning elementlari deb faraz qilinadi. (37.2) tenglamaning yadrosi deb nomlanuvchi K(s, t) funksiyadan quyida- gilarni talab qilamiz, u o`lchovli va Z
a Z
a |K(s, t)| 2
(37.5) shartni qanoatlantirsin, ya'ni K(s, t) kvadrati bilan integrallanuvchi funksiya. L 2 [a, b] fazoda aniqlangan (T φ)(s) = Z
(37.6) operatorni qaraymiz. Bu operator K yadroli Fredholm operatori deyiladi. (37.2) tenglamani o`rganish shu operatorning õossalarini tekshirishga kelti- riladi. Navbatdagi teoremalarni isbotlashda biz integrallash tartibini almashtirish haqidagi Fubini teoremasining natijasidan foydalanamiz. Fubini teoremasi nati- jasining quyidagi bayoni biz uchun qulaydir. 397
37.1-teorema (Fubini). Agar |K(x, y)| 2 funksiya [a, b]×[a, b] kvadratda integrallanuvchi bo`lsa, u holda deyarli barcha x ∈ [a, b] (y ∈ [a, b]) larda b Z
|K(x, y) | 2
Z a |K(x, y) | 2
b Z
b Z
|K(x, y) | 2
b Z
dx b Z
|K(x, y) | 2
b Z
dy b Z
|K(x, y) | 2
Download 1.42 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling