M j o r a y e V, J. E s h o n q u L o V

12 Алпомиш. Узбек хал к; кдхрамонлик эпоси. Нашрга тайёр ловчи 
Т. Мирзаев. —Тошкент: Фан, 1999, 144-145 б.
107

---

Doston syujetining keyingi «taqdiri» ana shu tush motivi bilan be­
vosita bogiiqki, agar Alpomish, Barchin va Qorajon ana shu tushni 
ko‘rmaganlarida, Qorajon Alpomish bilan do‘st tutinmagan va vo­
qealar tizimi boshqacha rivojlangan, bu esa syujet o‘zgarishiga olib 
kelgan boiardi. Bu holat barcha variant va versiyalarning ichida eng 
mukammali hisoblangan Fozil Yo‘ldosh o‘g ‘li variantining badiiya- 
tiga ham salbiy ta’sir qilmay qolmasdi.
Epik ijodda m otivlar hamisha rang-barang b o ‘ladi. Shuning 
uchun ham syujetda har bir motiv o‘ziga xos «yuk»ka ega. Motivlar- 
ning o‘zaro bir-biriga bog‘liqligi, syujetdagi barqarorligi doimo ham 
bir xil bo‘lavermaydi. Shuning uchun ularni ikki yo‘nalishda olib qa­
rash mumkin. Birinchisi, biror bir motivlaming tushib qolishi yoki 
o‘zgarishi syujetda ham tub o‘zgarish bo‘lishiga olib keluvchi barqa- 
ror motivlar. Bunday motivlar asar strukturasida mustahkam o‘ringa 
ega bo‘ladi. Ikkinchisi, motivlar o‘zgarishi hech qanday syujetning 
o‘zgarishiga olib kelmaydi. Bunday motivlar boshqa bir motiv bilan 
almashtirish mumkin boigan nobarqaror motivlardir.
Fozil Yo'ldosh o‘g ‘li variantidagi tush motivi barqaror motivlarga 
taalluqli bo‘lib, bu motivning o ‘zgarishi boshqa motivlaming ham 
o ‘zgarishiga olib keladi. Biroq shu dostonning P o‘lkan va Ergash 
Jumanbulbul o‘g‘li variantidagi voqea yakunida kelgan tush motivi- 
ning o‘zgarishi yoxud tushib qolishi syujetda aytarli darajada katta 
o‘zgarishlarga olib kelmaydi. Shuning uchun ham unga nobarqaror 
motiv namunasi sifatida qarashimiz mumkin.
Barqaror motivlar ham hamisha harakatda, ichki o‘zgarishlarga 
moy ilekanligini hamunutmaslikkerak. Misol uchun, «Kuntug ‘ mush», 
«Rustamxon», «Go‘ro‘g‘lining oiim i» kabi dostonlarda ham tush 
barqaror motiv bo‘lib keladi. Lekin «Kuntug‘mish» dostonida u 
safar, «Rustamxon»da uylanish, «Go‘ro‘g‘lining o ‘limi»da o‘lim 
motivi bilan bog‘liq holda keladiki, bu bog‘liqlik vaziyatga qarab 
o ‘zgarishi mumkin. «Kuntug‘mish»da qahramon tushida yorini, 
«Rustamxon»da ona o‘z qizini, «Go‘ro‘g‘lining o‘limi»da Go‘ro‘g‘li 
o ‘z pirini tushida ko‘radi. Barqaror motivdagi ana shu kichik ichki
108

---

o ‘zgarish keyingi motivga ta’sir qiladi, shu sababli keyingi motiv ana 
shu o ‘zgarishga qarab belgilanadi.
MOTIV (fr. motif - kuy, ohang so‘zidan) - syujet tarkibidagi, 
uni yuzaga keltiruvchi asosiy halqalardan biri. Motivlar o‘zaro bir- 
lashib syujetni yuzaga keltiradi. Motiv termini xalq og‘zaki ijodida, 
xususan, doston, ertak kabi katta epik janrlami o‘rganishda ishlati- 
ladi. Qahramonning g‘ayritabiiy tug‘ilishi, personajning ovga yoki 
safarga chiqishi, uning qahramonlik uyqusiga ketishi tush mbtivlari 
shular jumlasidandir. Rus folkloristikasida A.N. Veselovekiy, 
V.M. Jirmunskiy, V. P. Propp, E. Pomeranseva, B. N. Putilov; o'zbek 
folkloristikasida prof. H. T. Zarifov, M. Afzalov kabi tadqiqotchilar- 
ning ishlarida motiv termini keng qo‘llanilgan. Hatto rus folkloristi 
V. Y.Propp o‘zining «Ertaklar morfologiyasi» nomli asarida ertak 
syujetining tuzilishi, uning tarkibidagi motivlar va ularning birikish 
tiplarini maxsus tahlil qilib, umumjahon ertakshunosligida syujet- 
lami o ‘rganishning eng qulay yo'lini ko‘rsatib beradi.
Adabiyotshunoslikda motiv tennini asaming asosiy mavzu va 
g ‘oyasini to ‘ldirishga xizmat qiluvchi qo'shimcha mavzuni g'oyaviy 
Iiniyaga ftisbatan qo‘llaniladi.
SYUJET (fransuzcha — predmet, mazmun, narsa) — badiiy 
asar mazmunini tashkil etadigan, bir-biri bilan o‘zaro bog'liqlikda 
kecha-digan, qahramonlar o‘rtasidagi aloqalardan tarkib topgan vo­
qealar tizimi. Syujet motiv bilan chambarchas bog‘liq. Badiiy asar- 
larda motivlar birlashib, syujetni yuzaga keltiradi. Shu ma’noda 
syujetni motivlaming ilgarilama harakati deyish mumkin. Misol uchun, 
«Alpmish» dostoni an’anaviy befarzandlik motivi bilan boshlanadi. 
So‘ngra farzandning tug‘ilishi, unga ism qo‘yish, sinov, safar, uyla­
nish, o‘lim, uyga qaytish motivlari bilan bog'lanib, doston syujetini 
yuzaga keltiradi. Shuning bilan bir qatorda syujet badiiy asafdagi 
xarakter bilan ham uzviy bog‘liq bo‘lib, badiiy ijodda muhim o ‘rin 
tutadi. Syujet badiiy adabiyotning barcha turlari va janrlarida mav- 
jud. Syujet personajlar harakati tufayli shakllanadi. U she’riy asarda, 
ayniqsa, kichik she’riy asarlarda, prozaik asarlarga qaraganda yashi-
109

---

rinroq bo‘ladi. Har bir adabiy turda syujet o‘ziga xos xarakterga ega. 
Ko‘pgina lirik asarlarda ko‘zga yaqqol tashlanib turadigan syujet 
tizimi yo‘q. Ulardagi his-tuyg‘u, o‘y-kechinmalar rivoji qaysidir 
m a’noda lirik asar syujetini tashkil etadi. Ayrim adabiyotshunoslar 
syujetlilik umuman lirik turga xos xususiyat emas, deb hisoblaydi. 
Chunki lirik asarda voqealar tizimi bo‘lmasligi ham mumkin. Ayni 
chog‘da, syujet faqat voqealar tizimidan ham iborat emas.
Badiiy asarda tasvirlangan voqealar tizimining o ‘zaro munosa- 
batiga ko‘ra, syujet asosan xronikal (voqeaband) va konsentrik (vo- 
qeaband boim agan) turlarga bo‘linadi. Xronikal syujetda voqealar 
orasidagi vaqt munosabati yetakchilik qiladi. Konsentrik syujetda esa 
asarda tasvirlangan voqealar orasidagi sabab — natija muhim ahami- 
yat kasb etadi. Ammo badiiy asarlarda yuqoridagi syujetlarning 
har ikki turi uyg‘unligidan tarkib topgan shakli ko‘proq uchraydi.
Badiiy asar Syujeti tasvirlanayotgan voqelik va asarda ishtirok eta- 
digan qahramonlar masalasiga bevosita bogiiq. Chunki syujet aso- 
sidagi voqelikda qahramonlar harakat qiladi va, eng muhimi, haqiqiy 
badiiy asarlarda awalo qahramonlar o‘z dardi-dunyosi bilan namoyon 
bo‘ladi.
Badiiy asar syujeti ekspozitsiya, tugun, voqea rivoji, kulmi- 
natsiya, yechim singari bir qator unsurlardan tarkib topadi. Masa­
lan, «Rustamxon» dostonida Rustamning Ajdarni yengish epizodi 
asarning kulminatsion nuqtasi sanaladi. So‘ngra voqealar yechimi 
keladi. Badiiy asarda syujet unsurlari ba’zan turlicha hajm va turli- 
cha tartibda kelishi mumkin. Shuningdek, ayrim asarlarda ekspozi­
tsiya yoki yechim singari syujet unsurlari bo‘lmasligi ham mumkin. 
Bu aslo kamchilik emas, aksincha, o ‘quvchini badiiy tafakkurga 
chorlaydi, tasawurini kengaytiradi. Ba’zi adabiyotshunoslar prolog 
(muqaddima) va epilog (xotima) larni ham syujet element sifatida 
ko'rsatadilar. Syujet kompozitsiya, konflikt, fabula kabi adabiy tu- 
shunchalar bilan ham mustahkam bog'langan.