M. K. Tursunov, Х. A. Matniyozov, sh. M. Mansurova issiqlik ta’minoti tizimlari

Markazlashgan issiqlik ta’minotining asosiy turlari va prinsipial sxemalari 
Markazlashgan issiqlik ta’minoti tizimlarida issiqlik energiyasining manbasi 
bo‘lib issiqlik elektr markazi, tumanlararo va kvartallararo qozonxonalar xizmat 
qilishi mumkin. Issiqlik energiyasi iste’molchilarga issiq suv va suv bug‘i 
ko‘rinishida uzatiladi. Aholi turar joy binolarini issiqlik bilan ta’minlashda issiqlik 
tashuvchi sifatida suvdan foylaniladi, sanoat korxonalari uchun suv bilan bir qatorda 

---

6 
suv bug‘i ham ishlatiladi. Issiqlik tashuvchining parametrlari issiqlik energiyasining 
iste’molchisining turlariga bog‘liq bo‘ladi. 
Markazlashgan issiqlik ta’minotida issiqlik ta’minotida issiqlik energiyasi bilan 
ta’minlash. Eng past bilan 150
0
S o‘rtacha 350
0
s issiq suv ta’minoti 151,3
0
S dan 
220
0
S gacha, bug‘ esa 350
0
S-720
0
S gacha.
Elektr va issiqlik energiyasining ishlab chiqarilishi ikki turga ajratiladi: IEMda 
kombinatsiyalashgan (aralash) va kondensatsiya elektr stansiyasi(KES)dagi va 
qozonxonalardagi ajratilgan (1-rasm). 
1-rasm. Issiqlik va elektr energiyasining ajratilgan va kombinatsiyalashgan ishlab chiqarish 
jarayonining prinsipial sxemalari. 
Ajralgan jarayon: a-kondensatsiyalovchi elektr stansiyasi (KES); b-tuman qozonxonasi (TK); v-
kombinatsiyalashgan jarayon(IEM); 1-qozonxona; 2-turbina dvigateli; 3-Generator; 4-
kondensator; 5- kondesatorli nasos; 6-regenerativ isitgich; 7-nasos; 8-tarmoq suvining isitgichi; 9-
tarmoq nasosi; 

-issiqlik yuqolishi, %; □-foydali iste’mol qilingan issiqlik, %. 
 
I. Issiqlik energiyasini iste’mol kilish 
I.1. Issiqlik yuklamalarining turlari 
Issiqlik ta’minoti tizimining asosiy iste’molchilariga quyidagilar kiradi: 
binoning issiqlik energiyasini iste’mol qiladigan tizimlar (isitish, ventilyasiya, havoni 
konditsiyalash va issiq suv ta’minoti) hamda har xil issiqlik iste’mol qiladigan 
texnologik qurilmalar (300-350
0
Сgacha). 
Yil davomida issiqlikni iste’mol qilish rejimiga ko‘ra yuqorida qayd etilgan 
iste’molchilar ikki turga bo‘linadi: 

---

7 
1. Mavsumiy iste’molchilar. 
2. Yil davomidagi iste’molchilar. 
Mavsumiy iste’molchilar issiqlikni tashqi havoning haroratiga bog‘liq bo‘lgan 
holda sarflaydi. Masalan, isitish va ventilyasiyaga bo‘lgan issiqlik yuklanmalar tashqi 
havoning haroratiga va boshqa shart-sharoitlarga (quyosh radiatsiyasi, shamol tezligi, 
havoni namligi) bog‘liqdir. Agar tashqi havoning harorati isitilayotgan xonadagi 
havoning haroratiga teng yoki undan yuqori bo‘lsa, u holda isitish va ventilyasiyaga 
issiqlik energiyasi talab etilmaydi. Isitish va ventilyasiya tizimlarida yil davomida 
faqat tashqi havoning past haroratlarida sarflanadi. SHuning uchun bunday 
iste’molchilar mavsumiy deyiladi. 
Yil davomidagi iste’molchilar issiqlikni yil davomida tashqi havoning haroratiga 
deyarli bog‘liq bo‘lmagan holda sarflaydi. Masalan, issiq suv ta’minoti tizimlari va 
turli xil texnologik jarayonlarga issiqlik yuklanmalar tashqi havoning haroratiga 
bog‘liq bo‘lmaydi. SHuning uchun bunday iste’molchilar yil davomidagi 
iste’molchilar deyiladi. 
Ishlab chiqarish binolarida xamma turdagi issiqlik tizimlariga sarflanadigan
issiqliklar miqdorini topish uchun yaqinlashtirib olingan usullardan 
foydalaiiladi. 
Quyida bir soat davomida sarflanadigan issiqlik miqdorini isitish, ventilyasiya 
va issiq suv bilan ta’minlash tizimlari uchun aniqlash formulalarini keltiramiz. 
Kvartal foydali yashash maydoni quyidagi formula yordamida aniqlanadi: 
bu erda: 
- yashash fondining zichligi kvartalning o‘rtacha qavatlariga qarab QMQ 
dan olinadi; 
- kvartalning umumiy maydoni. 
Bir kishi uchun berilgan yashash maydonini 9 m
2
ga teng deb olib, kvartaldagi 
yashovchilar sonini aniqlanadi: 
кв
яш
F
f
F


яш
f
кв
F

---

8 
2. Bir soatlik issiqliklar sarflarini aniqlash 
Isitishga, ventilyasiya va issiq suv bilan ta’minlashga sarflanadigan issiqliklar 
miqdorini kattalashtirilgan ko‘rsatkich orqali quyidagi formulalar yordamida 
aniqlanadi: 
a) yashash binolarini isitish uchun sarflangan issiqlik miqdori 
bu erda: 
q - yashash binolarini isitish uchun bir soat davomida sarflangan issiqlikning 
hisoblangan kattalashtirilgan ko‘rsatkichi; 
F - kvartalning yashash maydoni. 
Jamoat binolarini isitish uchun sarflangan issiqlikning hisoblangan miqdori 
quyidagi formula yordamida aniqlanadi, 
 
bu erda: K-jamoat binolarini isitish uchun sarflanadigan issiqlik miqdorini 
hisobga oluvchi kattalik, u QMQ dan olinadi. Berilgan kiymatlar yo‘q bo‘lganda 0,25 
teng deb olinadi. 
Jamoat binolarini ventilyasiyalash tizimlarida ishlatiladigan hisoblangan issiqlik 
miqdori quyidagi formula yordamida aniqlanadi: 
Bu erda:
K
1
- jamoat binolarini ventilyasiyalash tizimlarida sarflanadigan issiqlik 
miqdorini hisobga oluvchi kattalik, bu ham QMQ dan olinadi. 
Berilgan qiymatlar yo‘q bo‘lganda K
1
= 0,4 ga teng deb qobul qilinadi. 
Isitish mavsumi davomida issiq suv bilan ta’minlash tizimlari uchun sarflangan 
issiqlik miqdorini xisolangan o‘rtacha qiymati quyidagi formula orqali topiladi: 
g
F
m

F
q
Q
и


яш
и
жам
и
Q
K
Q


жам
и
в
Q
К
Q


1
m
q
Q
исув
ўр
исув




---

9 
bu erda: 
- ' issiq suv ta’minotiga bir soat davomida o‘rtacha sarflangan 
issiqlik miqdorining kattalashtirilgan ko‘rsatkichi, u QMQ 2.04.07 96 ning 3
ilovasidan olinadi; 
m - kvartaldagi yashovchilar soni; 
- quyidagi formula bilan ham aniqlanishi mumkin. 
bu erda: 
m - odamlar soni; 
a - bir kun davomida bir kishi uchun belgilangan issiq suvning 
miqdori (QM Q 2.04.07—96 dan olinadi); 
b - jamoat binolariga belgilangan issiq suvning mikdori, u ham 
bir kishi uchun bir kunda 25 l miqdorida belgilangan; 
s - suvning birlik issiqlik sig‘imi 4.187 kDjG(kg*S)
3. Yillik issiqliklar sarflarini aniqlash 
Yil bo‘yi sarflangan issiqlik miqdorini topish. 
Isitish tizimlari uchun sarflangan yillik issiqlik miqdori quyidagi formula 
yordamida aniqlanadi: 
bu erda: 
p
u
- isitish mavsumining davom etish muddati 
Ventilyasiya tizimlari uchun sarflangan issiqlik miqdori quyidagicha 
topiladi: 
bu erda: 
Z
b
— ventilyasiya qurilmalarining bir kunda ishlash soati 

исув
q
ўр
исув
Q

 

6
,
3
24
55
2
,
1






c
ўр
исув
t
b
a
Q
и
ўр
и
йил
и
n
Q
Q


и
ўр
в
в
йил
в
n
Q
Z
Q



24

---

10 
3. Issiq suv ta’minoti uchun, sarflangan yillik issiqlik miqdorini topish 
formulasi quyidagicha: 
Bu erda: 
=0.8 issiq suvning yozda kamroq ishlatilishini hisobga oluvchi koeffitsient. 
- yozgi mavsumda olingan suvning harorati 
- qishki mavsumda olingan suvning harorati