M. S. Tulayev

 
3. BHMSning umumqabul qilingan prinsiplari haqida tushuncha 
BHMSning umumqabul qilingan prinsiplari buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi 
qonun va BHMSlarida ularning to‘liq tarifi keltirilgan. Umumqabul qilingan 
prinsiplariga quyidagilar kiradi: 
a) 
Hisoblash 
b) 
Ikki yoqlama yozuv usulida hisob kitobni yuritish 
c) 
Uzluksizlik 
d) 
Xo‘jalik operatsiyalarini, aktivlar va passivlarni pul bilan 
baholash 
e) 
Ishonchlilik 
f) 
Ehtiyotkorlik 
g) 
Mazmunining shakldan uzunligi 
h) 
Ko‘rsatkichlarning qiyosiyligi 
i) 
Moliyaviy hisobotdagi betaraflik 
j) 
Hisobot davrida daromadlar bilan xarajatlarning muvofiqligi 
k) 
Aktivlar va majburiyatlarning haqiqiy bahosi 
l) 
Tushunarlilik 
m) 
Ahamiyatlilik 
n) 
Jiddiylik 
o) 
Haqqoniy va xolis taqdim 
p) 
Tugallanganlik 
q) 
Izchillik 
r) 
O’z vaqtida taqdim etish 

---

47 
4. BHMS xo‘jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy hisobotini 
shakllantirish va tuzish hamda moliyaviy hisobot ko‘rsatkichlarining 
qiyoslanuvchanligi ta’minlash uchun asos hisoblanishi 
Haqiqiy va bo‘lg‘usi investorlar, kreditorlar, mahsulot yetkazib beruvchilar, 
xaridorlar, xodimlar, shuningdek hukumat muassasalari, vazirliklar, idoralar, 
jamoatchilik va boshqa manfaatdor foydalanuvchilar moliyaviy hisobotdan 
foydalanuvchilar qaroriga kiradi. Moliyaviy hisobot axborotiga ehtiyoj 
quyidagilarda vujudga keladi: 
Berilgan investitsiyalar bilan bog‘liq xatarlar munosabati bilan investorlarda. 
Aksiyadorlar ham ular xo‘jalik subyektining dividendlarni to‘lash qobiliyatini 
baholashga imkon beradigan va aksiyalarni sotib olish, saqlash yoki sotish kerakmi 
yoki yo‘qligini belgilashga ko‘maklashadigan axborotdan manfaatdordirlar; 
O’zlariga tegishli kreditlar va foizlar o‘z vaqtida to‘lanadimi yoki yo‘qmi 
ekanligini aniqlashga imkon beradigan axborotdan manfaatdor bo‘lgan 
kreditorlarda; 
O’zlariga tegishli summa o‘z vaqtida to‘lanadimi yoki yo‘qmi ekanligini 
aniqlashga imkon beradigan axborotdan manfaatdor bo‘lgan mahsulot yetkazib 
beruvchilar va boshqa savdo kreditorlarida; 
Xo‘jalik yurituvchi subyektning uzluksiz faoliyati to‘grisidagi axborotdan 
manfaatdor bo‘lgan xaridorlarda, ayniqsa ular uzoq muddatli bitimga ega bo‘lsalar 
yoki mazkur xo‘jalik yurituvchi subyektga bog‘liq bo‘lsalar; 
Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning faoliyati barqarorligi va rentabelligi 
to‘grisidagi axborotdan manfaatdor bo‘lgan xodimlarda. Ular ham xo‘jalik 
yurituvchi subyektning o‘z ish haqlarini, pensiyalarini va keyinchalik ham yollash 
bo‘yicha ishlash imkoniyatlarini ta’minlash qobiliyatiga baho berish imkonini 
yaratadigan axborotdan manfaatdordirlar; 
Resurslarning taqsimlanishi va, binobarin subyektlarning faoliyati to‘grisidagi 
axborotdan manfaatdor bo‘lgan davlat boshqaruvi organlarida. Ularga ham xo‘jalik 
yurituvchi subyektning faoliyatini tartib ga solib turish, soliqqa tortish siyosatini 

---

48 
belgilash uchun va milliy daromadni hamda boshqa statistik ma’lumotlarni 
aniqlash uchun asos sifatida axborot kerak; 
Jamoatchilikda ham, chunki xo‘jalik yurituvchi subyektlar mahalliy 
iqtisodiyotga ko‘pgina usullar bilan, shu jumladan aholini ish bilan ta’minlash va 
mahalliy mahsulot yetkazib beruvchilarni qo‘llab-quvvatlash bilan katta hissa 
qo‘shishi mumkin. Moliyaviy hisobot jamoatchilikni taraqqiyot yo‘nalishlari va 
xo‘jalik yurituvchi subyektlarning farovonligini yaxshilashda erishilgan so‘nggi 
yutuqlar to‘grisidagi axborot bilan ta’minlab, ularga yordam beradi. 
Xo‘jalik yurituvchi subyektning rahbari moliyaviy hisobotning tuzilishi va 
taqdim etilishi uchun javobgardir. Rahbar o‘z ehtiyojlarini qondirish maqsadida 
qo‘shimcha axborotning shakli va mazmunini belgilash huquqiga egadir. Biroq 
bunday qo‘shimcha axborot shakllarini muhokama qilish mazkur konseptual asos 
doirasidan chiqadi. 
Moliyaviy hisobotning maqsadi xo‘jalik subyektining moliyaviy ahvoli, 
faoliyati, moliyaviy ahvolidagi o‘zgarishlar to‘grisidagi axborotni taqdim etishdan 
iborat. Biroq moliyaviy hisobot iqtisodiy qarorlar qabul qilish uchun 
foydalanuvchilarga zarur bo‘lgan butun axborotni o‘z ichiga olmaydi, chunki 
hisobot asosan avvalgi voqealarning natijalarini aks ettiradi. 
Moliyaviy hisobot quyidagilar uchun ham axborotni saqlaydi: 
1. Investitsiya qarorlarini va kreditlar berishga doir qarorlarni qabul qilish; 
2. Xo‘jalik yurituvchi subyektning bo‘lgusi pul oqimiga baho berish; 
3. Xo‘jalik yurituvchi subyektga ishonib topshirilgan resurslar munosabati 
bilan uning resurslariga, majburiyatlariga baho berish; 
4. Rahbar organlarning ishiga baho berish. 
Moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilar qabul qiladigan iqtisodiy qarorlar 
xo‘jalik yurituvchi subyektning pul mablag‘larini ko‘paytirish, ularning ko‘payish 
vaqtini hisob-kitob qilish va natijaga erishishga umid qilishdagi qobiliyatini 
baholashni talab qiladi. Bundan qobiliyat pirovard natijada masalan, xo‘jalik 
yurituvchi subyekt o‘z xodimlari va mahsulot yetkazib beruvchilariga haq to‘lay 

---

49 
oladimi, foizlarni to‘lab turadimi, kreditlarni o‘za oladimi va daromadni (foydani) 
taqsimlay oladimi yoki yo‘qmi ekanini aniqlaydi. 
Foydalanuvchilar pul mablag‘larini ko‘paytirish qobiliyatini yaxshiroq 
baholaydilar, agar u xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy ahvoli faoliyatini 
va moliyaviy ahvolidagi o‘zgarishlarni aks ettiradigan axborot bilan ta’minlangan 
bo‘lsa. 
Xo‘jalik yurituvchi subyekt nazorat qilib turadigan iqtisodiy resurslar, uning 
moliyaviy tuzilmasi, likvidligi, to‘lovga qobiliyati, ishlayotgan muhit 
o‘zgarishlariga munosabat bildira olishi xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy 
ahvoliga ta’sir o‘tkazadi. Xo‘jalik yurituvchi subyekt nazorat qilib turadigan 
iqtisodiy resurslar haqidagi va uning ana shu resurslarni qayta ishlash qobiliyati 
to‘grisidagi axborotlar xo‘jalik yurituvchi subyektning kelgusida pul mablag‘larini 
va ularning ekvivalentini ko‘paytirish imkoniyatini prognozlash uchun zarurdir. 
Moliyaviy ahvol haqidagi axborot kelgusida kreditlarga bo‘lgan ehtiyojni aniqlash 
uchun, shuningdek keladigan daromadlar bilan pul oqimlarini xo‘jalik yurituvchi 
subyektning aksiyalariga (payiga) ega bo‘lganlar o‘rtasida taqsimlashda zarurdir, 
shuningdek xo‘jalik yurituvchi subyekt keyinchalik o‘zining moliyaviy ahvolini 
qanchalik muvaffaqiyat bilan yaxshilay olishini aniqlash uchun zarurdir. Likvidlik 
va to‘lovga qobiliyat haqidagi axborot xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy 
majburiyatlarini o‘z vaqtida to‘lay olishini aniqlash uchun zarurdir. Likvidlik yaqin 
kelgusida ana shu davr ichidagi moliyaviy majburiyatlarni to‘lash uchun pul 
mablag‘lari mavjudligini anglatadi. To‘lov qobiliyati moliyaviy majburiyatlarni 
o‘z vaqtida to‘lash uchun pul mablag‘lari mavjudligini anglatadi. 
Xo‘jalik 
yurituvchi 
subyektning 
faoliyat 
ko‘rsatkichlari, 
uning 
rentabelligining o‘ziga xos xususiyatlari to‘grisidagi axborot iqtisodiy 
resurslardagi potensial o‘zgarishlarni baholash uchun talab etiladi. Bunday axborot 
kelgusida nazoratni amalga oshirishga imkon beradi, shuningdek xo‘jalik 
yurituvchi subyektning faoliyatidagi o‘zgarishlar haqidagi muhim axborot hamdir. 
Faoliyat haqidagi axborot xo‘jalik yurituvchi subyektning mavjud resurslar 
bazasidan pul mablag‘lari to‘play olishini prognozlash uchun zarurdir, bu esa 

---

50 
korxona qo‘shimcha resurslarni jalb qilishi mumkin bo‘lgan samaradorlikka baho 
berishni shakllantirishda muhimdir. 
Pul oqimlari haqidagi axborot xo‘jalik yurituvchi subyektning pul 
mablag‘larini jalb qilish qobiliyatiga baho berish uchun zarurdir, bu esa 
foydalanuvchilarga har xil xo‘jalik yurituvchi subyektlarining pul oqimlarini 
baholash va taqqoslash uchun yangi usullar ishlab chiqishga imkon beradi. 
Moliyaviy hisobotlar o‘zaro bir-biri bilan boglangandir, chunki ular xo‘jalik 
faoliyatiga doir bir xil holatlarning har xil jihatlarini aks ettiradi. Har bir hisobot 
bitta maqsadga xizmat qilmaydigan va foydalanuvchilarning muayyan ehtiyojlarini 
aniqlash uchun zarur bo‘lgan butun axborotni bermaydi. Masalan, moliyaviy-
xo‘jalik faoliyatning natijalari to‘grisidagi hisobot, agar undan buxgalterlik balansi 
va pul oqimlari haqidagi hisobot bilan uygunlikda foydalanilmasa, faoliyatning 
butun manzarasini aks ettirmaydi. 
Moliyaviy hisobot shuningdek qo‘shimcha axborotni - izohlar, hisob-kitoblar 
va tushuntirishlarni (tushuntirish xati tarzida) o‘z ichiga oladi. Izohlar, hisob-
kitoblar va tushuntirishlar jadvallar shaklida ham, boshqacha tarzda ham bo‘lishi 
mumkin.